Wandelen in de omgeving van ‘s-Hertogenbosch – Haverleij en Engelermeer

De Paadjesmakers, Marie José van der Linden (illustrator) en Rijkert Knoppers (publicist) maakten de wandelgids Wandelen in de omgeving van ‘s-Hertogenbosch. Uit deze gids wandel ik over de wandeling Haverleij en Engelermeer ten zuidwesten van de stad Den Bosch. Langs een van de vele plassen die de stad rijk is en die zijn ontstaan door zandwinning om de drassige grond op te hogen voor nieuwbouwwijken. Het natte gebied van Den Bosch zie je nog goed bij de Moerputten. Een prachtige wandeling die mooie stukjes van mijn favoriete stad laten zien. Den Bosch staat bekend om de combinatie van groen en stad, zoals in het Bossche Broek. Maar ook aan de westkant van de stad zijn verrassende paadjes en heel veel groen vlakbij de stad. Zoals de monding van de Dieze en het Engelermeer en niet te vergeten het hoogtepunt van de wandeling, de Moerputten.

Deze spoorbrug is een ontwerp van Marius van den Wildenberg, een architect uit Den Bosch en werd opgeleverd in 2015. De Spoorbrug over de Dieze is een oeververbinding in ‘s-Hertogenbosch over de Dieze. Het treinverkeer op de trajecten Utrecht – Boxtel en Tilburg – Nijmegen rijdt over deze bruggen. De nieuwe spoorbrug ligt nu nog in een niemandsland maar het gebied wordt de komende jaren ontwikkeld tot een woon-, werk- en leisuregebied. Het bedrijf Sorba, dat zorgde voor de technische uitvoering van de verhullende netkous, ontving hiervoor de Europese Aluminium Award.

De Ertveldplas is een meer in ‘s-Hertogenboschen is van oorsprong een zandwinplas. Oan de oostkant wordt het meer gevoed door de Dierze, aan de westkant stroomt het water via de Gekanaliseerde Dieze richting de Maas. Op het hier gewonnen zand is de woonwijk Boschveld aangelegd. Aan de zuidkant zie je de Brabanthallen liggen.

De Haverleij is een nieuwbouwwijk van 181 ha op een locatie ten noordwesten van ‘s-Hertogenbosch, tussen Engelen en Bokhoven. Het stedenbouwkundig ontwerp is van Sjoerd Soeters en Paul van Beek. In augustus 2000 is begonnen met de bouw. De woonwijk kan 2500 tot 3000 inwoners huisvesten en bevat nieuwe natuur. De Haverleij is geen woningbouwproject zoals veel Vinex-wijken uit dezelfde bouwperiode. Dit gebied heeft een structuur en invulling gekregen waarbij gezocht is naar een specifieke andere verhouding tussen stad en land. Er is bos gemaakt, een golfterrein, een park en het wonen is ondergebracht in 10 verschillende bouwblokken verspreid op het land. Het grootste object is het Slot Haverleij dat een klein dorpje vormt, gelegen bij de schutsluis van het Diezekanaal. Hier omheen zijn in de open polder negen ‘kastelen’ geplaatst, in de vorm van een appartement rond een binnenplaats, omgeven door een ‘gracht’. In meer of mindere mate zijn typische middeleeuwse elementen in de architectuur aanwezig, zoals ophaalbruggen, torentjes en kantelen.

Het Engelermeer is een recreatieplas en recreatiegebied ten noordwesten van ‘s-Hertogenbosch en de plas is genoemd naar het plaatsje Engelen, dat ten oosten van het Engelermeer aan de Dieze ligt. De plas is waarschijnlijk een restant van een oude stroomgeul van de Maas van vóór de 13e eeuw. Voor het uitgraven van de Bergsche Maas in het begin van de 20e eeuw, werd bij hoge waterstanden van de Maas het systeem van de Beerse Maas gebruikt om het overtollige water via de Beerse Overlaat af te laten vloeien. Dat stroomde dan vanaf Grave naar ‘s-Hertogenbosch en belemmerde de afvoer van het water van de Aa en de Dommel. Dit laatste water stroomde dan de Vughtse Gement in, deels naar het westen ten noorden van de Drunense Duinen in de richting van Waalwijk en het Oude Maasje, deels echter in noordoostelijke richting voorlangs de keerdijk van Vlijmen naar Bokhoven, waar een overlaat het water alsnog in de Maas kon doen stromen. Een deel van de stroomgeul van die laatste route bleef permanent met water gevuld en heette het Engelermeer.

Het monumentje bij het Engelermeer verwijst naar de vondst van een dode baby op 4 januari 2007  bij de recreatieplas. Wandelaars vonden in de ochtend het  lichaampje.  Een bord met de tekst ‘Hier werd jij naamloos achtergelaten In de hemel mag jij nu wonen als engeltje’ staat in de buurt van de vindplek langs de plas sinds 17 januari 2007. Dat is de dag waarop het stoffelijk overschot op begraafplaats Groenendaal is begraven.  De gedenkplek bij de plas is een initiatief van een oudere bewoners van de aanpalende wijk Kruiskamp.

Ten oosten van Vlijmen is een meanderende muur te zien van keien uit de Maas. Het is een kunstwerk, Watermerk, van Sannah Belzer. De vorm van de muur komt overeen met de loop van de Maas. Het beeld moet verwondering oproepen. Het heeft geen functie voor de waterberging. Op de weg vlakbij staan de namen van de grote steden vermeld die aan de Maas liggen.

De Moerputten is een natuurgebied en het 118 hectare grote terrein behoort tot de Natura 2000-gebieden en is in beheer bij Staatsbosbeheer. Het is een van de weinig overgebleven laagveenmoerassen ten zuiden van de grote rivieren.  De naam geeft aan dat het een moerassig gebied is, ter plaatse loopt een verlande prehistorische rivierbedding waarin sterke veenvorming heeft plaatsgevonden. De veenlaag was dik genoeg om te worden ontgonnen. Zo ontstonden twee plassen, de Lange Putten, waarover nu de grote Moerputtenbrug ligt, en een kleinere, de Moerput. Sporen van veenontginning zijn nog te zien in het landschap, zo zijn er talrijke legakkers. Het waterrijke gebied maakte eeuwenlang deel uit van de inundatiezone rond ‘s-Hertogenbosch. Dat betekende dat als het militair noodzakelijk werd geacht het waterpeil nog verhoogd moest kunnen worden. De aanleg van een spoorweg in het laatste kwart van de 19e eeuw was daarom alleen mogelijk als de spoordijk ter hoogte van de Moerputten werd onderbroken door een lange brug op pijlers. Door het gebied loopt een oude spoorbrug, de Moerputtenbrug. Tegenwoordig is dit een voetgangersbrug waar het Halve Zolenpad over heen voert.