Te gek om los te lopen in Wolfheze – Wandelen van psychiatrische ziekenhuis Wolfheze naar de Wodanseiken

De route verkent de omgeving van psychiatrische ziekenhuis Wolfheze met de Doorwerthse Heide, de Heelsumse Beek en de Wolfhezerbeek. Het ziekenuis ligt aan de spoorlijn Utrecht-Arnhem waar je toendertijd al kon wandelen over heide, akkers en een schitterend beekdal. Halverwege zie je de Heelsumse en de Wolfhezerbeek pal naast elkaar stromen en later de wodanseiken, eeuwenoude eiken, die in de 19e eeuw van een groep landschapsschilders deze naam meekregen. Dankzij een nieuwe natuurbrug over de snelweg A50 keer je terug naar het GGZ-terrein en het eindpunt bij station Wolfheze.

De wandeling uit de gids van Gegarandeerd Onregelmatig ‘Te gek om los te lopen’ heeft als thema wandelen over (voormalige) instellingen van de geestelijke gezondheidszorg. Ook hier in Wolfheze, echter de wandeling laat veel meer zien. Zoals de prachtige, soms kronkelende, Heelsumse Beek, de Wodanseiken en de Wolfhezer Heide. Allemaal wel op redelijke afstand van de instelling waardoor een prachtige wandeling ontstaat, vol afwisseling en mooie plekjes.

Al meer dan 100 jaar worden er in Wolfheze psychiatrische patiënten behandeld. In 1907 nam de ‘Vereniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen, Idioten en Zenuwlijders’ het initiatief hiertoe. In 1906 werd een stuk bosgebied van 86 hectare aangekocht door de Vereniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders (voorganger van psychiatrisch ziekenhuis) en plaatste er een gebouw, dat al in 1911 werd vervangen door een nieuw gebouw. In hetzelfde jaar werd een tehuis voor alleenstaande blinden gebouwd aan noordzijde van de spoorweg. De dorpsbevolking bestond toen alleen uit verplegenden en enkele zakenlieden. In oktober 1917 werd een kamp voor Duitse krijgsgevangenen ingericht tegenover blindeninstituut Schilt. De huidige Duitsekampweg herinnert hier nog aan. Vanaf ongeveer 1920 kwamen er ook andere mensen naar Wolfheze, waardoor het dorp uitgroeide met boerderijen en bungalows.

‘Ik wandel over het terrein van de Gelderse Roos en herken de sfeer. Jarenlang heb ik op een instelling gewerkt en het is altijd een mengeling van rust, zorg, afzondering en onderliggende onrust op zo een terrein. In een afvallig gebouwtje worden nog fietsen opgeknapt, waarschijnlijk als dagbesteding. Iets verder een kunstwerk, het heet ‘Verbinding’, niet voor niets een onderwerp wat hier actueel is. En richting Doorwerther Heide loop ik even over de begraafplaats die bij het terrein hoort. Mooie grafstenen maar ook minimale en bescheiden stenen paaltjes in de grond ter teken dat hier iemand van de instelling is gestorven.’

De Heelsumsche Beek is een beek die meandert door een deel van Gelderland. De beek ontspringt op de Wolfhezerheide in de buurt van de Wodanseiken. Daarna stroomt de beek samen met de Wolfhezerbeek in zuidwestelijke richting en mondt tenslotte uit in de Nederrijn. Het is de enige heidebeek in Nederland. In de beek leven zeldzame dieren als beekdonderpad en de kamsalamander en er zijn bijzondere plantensoorten aangetroffen.

‘De beek kronkelt op somminge plekken door het brede beekdal en enkele watertrapjes houdt het water vast. Hier stonden vroeger papiermolens die werden aangedreven door het altijd stromende water. Even verder staat een niet zo charmante papierfabriek, waarschijnlijk de modernere versie van de oude papiermolen. De waterdampen stijgen op uit de fabriek en naast raast het verkeer over de A50.’

Ten zuiden van Wolfheze ligt de Wolfhezerheide, een bos- en heidegebied dat sinds 1939 eigendom is van Natuurmonumenten. Op de heide leven maar liefst zes van de zeven in Nederland voorkomende reptielsoorten. Het totale natuurgebied is tegenwoordig 264 hectare groot en bestaat behalve uit de heide van Laag Wolfheze en de Doorwerthseheide uit het Wolfhezerbos met een gemengde boomgroei. Het natuurgebied is ook cultuurhistorisch en archeologisch van belang. In de zandgrond bevinden zich de resten van het vroegere dorp Laag- of Oud-Wolfheze. Er zijn enkele monumentale prehistorische grafheuvels, een middeleeuwse landweer en de sporen van een Hessenweg aanwezig.

‘Er zijn grote hoogteverschillen op de heide. Oude sporen duiden op oude verbindingswegen die worden gemarkeerd door oude eiken. Onder je stroomt de Heelsumse Beek richting Nederrijn. Het is een charmant heidegebiedje aan de rand van de Veluwe.’

Bij de boerderij de Kabeljauw stonden aan de Papiermolenbeek twee papiermolens schuin tegenover elkaar. Beide molens zijn in 1728 gebouwd. De molen op de noordelijke oever is voor 1821 verdwenen; het molenhuis werd in 1988 afgebroken. De zuidelijke molen was waarschijnlijk in 1811 buiten gebruik. Er zijn geen restanten van deze papiermolens meer te vinden. De boerderij de Kabeljauw is gebouwd op de fundering van de noordelijke papiermolen. De naam komt van een lompenhandelaar uit Dordrecht, die de bouw van beide molens financierde om op die wijze lompen te kunnen verwerken tot papier.

‘Van de papiermolens is niets meer over en de hoeve staat nu parmantig in het beekdal met in de verte op de achtergrond de A50. De naam ‘Kabeljauw’ staat hoog op de voorgevel van de boerderij. De status straalt er vanaf.’

De Wodanseiken langs de Wolfhezerbeek ten zuiden van het dorp Wolfheze behoren tot de bekendste bomen van Nederland. De eiken zijn niet bijzonder groot, maar wel oud; schattingen variëren van 400 tot 600 jaar. De bomen zijn hoogstwaarschijnlijk geplant of ontkiemd kort na de aanleg van de sprengebeek die van 1550 dateert. De grillig gevormde bomen worden tegenwoordig omgeven door een gemengd bos, maar eeuwenlang stonden ze in een open heidelandschap langs de beek. Dat verklaart waarom ze relatief klein gebleven zijn. De grondwaterstand ter plaatse is in de loop van de vorige eeuw ten behoeve van industrie- en drinkwaterwinning met zo’n 1 tot 2 meter verlaagd, de bomen hadden hier last van maar wisten te overleven.

De naam Wodanseiken werd rond 1850 bedacht door de landschapschilders Johannes Warnardus Bilders en Gerard Bilders, vader en zoon, die de promotors waren van de zogenoemde ‘Oosterbeekse School’ van wie de leden graag het veld ingingen om te schilderen. Hendrik Willem Mesdag en Willem Maris maakten er onder meer deel van uit. Groepjes kunstenaars hielden volgens de overlevering ook nachtelijke bijeenkomsten onder de oude eiken.

‘Wodanseiken, ze doen mysterieus aan, zeker als je de geschiedenis en het bijbehorende verhaal van de schilders leest. Ze worden nu door Staatsbosbeheer goed bijgehouden om ze in goede staat te houden. Ontstaan doordat ze de ruimte hadden, nu een beetje verscholen in een bospartij aan de rand van de Wolfhezer Heide. En met de leeftijd van 500 jaar word je een beetje nederig van deze imposante bomen. Ik zou ze zo gaan schilderen als ik die gave had, ik houd het bij een foto.’

De grafheuvels aan de Heelsumse Beek dateren uit de tijd van de Klokbekercultuur (de jonge Steentijd) en de daarop volgende vroege Bronstijd. Ook op de Wolfhezerheide liggen verschillende grafheuvels. Het zijn de ronde heuvels in het terrein en hier zijn er drie te zien: een grafheuvel met een eenzame berk erbovenop heet koningsheuvel. Hierin werden mensen in de prehistorie begraven. Soms is het voor één persoon, soms liggen meerdere personen in één grafheuvel. Afhankelijk van de periode werd de as ook wel in een urm bijgezet.

‘De grafheuvels liggen een beetje verscholen een stuk van het pad af. Een bordje met ‘Aardkundig monument’ geeft aan dat ze hier liggen. Een graf voor onze verre voorouders waar ook allerlei spullen werden begraven die de overledene mee mocht nemen naar het hiernamaals. Het kost wat ruimte maar het lijkt me wel iets.’

Het ecoduct bestaat uit een dubbele overspanning over beide rijbanen, met een breedte van 46 meter. De lengte over de snelweg is 71 meter. Het ecoduct verbindt de Wolfhezerheide met de Doorwerthseheide aan de noordwestzijde van de snelweg. Dit ecoduct is in eerste instantie ingericht voor reptielen en amfibieën, zoals bijvoorbeeld de gladde slang en zandhagedis. Een deel van het bos is hiervoor gerooid, wat de ontwikkeling van heide daar stimuleert. Naast het ecoduct is een gescheiden wandelvoorziening, echt uniek in Nederland, aangelegd om het aantrekkelijke recreatiegebied uit te breiden.

‘Terwijl het verkeer onder je doorraast wandel je hier over het ecoduct. Met rechts de auto’s onder je en links het doorkijkje naar het ecoduct waar dieren zich van de Wolfhezerheide naar de Doorwerther Heide kunnen verplaatsen. Het is nodig om de herten, everzwijnen, konijnen en nog meer de mogelijkheid te geven om over de barricade van de snelweg te kunnen komen. Toch is het eigenlijk maar een iel en klein stukje overgang terwijl het gebied eens van hun was. Een helikopter cirkelt boven me doordat er verderop een ongeluk is gebeurd. En nog iets verder net na het ecoduct ontmoet ik een wandelaar die bij een gewonde buizerd staat. Hij vraagt toestemming om de imposante vogel uit zijn lijden te verlossen. We discussiëren over de oorzaak maar de kans is groot dat een botsing met het verkeer de oorzaak was. Al is het het beste voor het beestje, heb ik er toch moeite mee.’