Wandelen in de omgeving van Den Bosch – Dat gaat naar de Maas toe

De wandeling uit de gids van de Paadjesmakers gaat vanaf ststion Den Bosch-Oost in een groot rondje naar de Maas en weer terug. Je ervaart hoe deze plaats wordt omgeven door water, water en nog eens water. Langs het Fort Orthen, de Ertveldpas, de Dieze en de Maas waarvan het water nu heel hoog staat. Langs het Maximakanaal en de oude Heinisdijk keer je weer terug naar het beginpunt.

‘Een winters landschap, weinig wind, volop zon en een mooie omgeving. Mooier ging het niet worden vandaag. Het winters landschap ten noorden van Den Bosch is prachtig. Met veel water en Brabantse gezelligheid op een tussenstop bij een goede vriend die vandaag jarig is. Er wordt volop geschaatst, gelanglaufd en gesleed. En iedereen wil naar buiten, ook richting industrieterrein in Den Bosch waar menig lunchwandeling werd gelopen.’

Fort Orthen is een verdedigingswerk in de wijk Orthen in de gemeente ‘s-Hertogenbosch. Samen met Fort Crèvecoeur moest fort Orthen de stad ‘s-Hertogenbosch vanuit het noorden verdedigen. In 1593 is besloten, om Orthen te versterken en een fort te bouwen, dat toen overigens nog tegen Fort Crèvecoeur gericht was dat door het Staatse leger was opgeworpen. Fort Orthen werd pas na het Beleg van ‘s-Hertogenbosch daadwerkelijk gebouwd (rond 1630). Het fort wordt in opdracht van de Raad van State geheel vernieuwd en bestaat nu uit een gesloten vierkant aarden werk, omringd door een natte gracht met voorwerken: twee hoornwerken, twee halfbastions met gebroken courtine, ravelijn en een tweede natte gracht. Het fort telt twee batterijen en een gemetseld kruitmagazijn. Kunstenaars werken hier in het fort in hun ateliers. Ook ligt het Orthens archief van heemkundekring de Orthense Schaar hier opgeborgen.

De Ertveldplas is een meer in ‘s-Hertogenbosch en is van oorsprong een zandwinplas. Aan de oostkant wordt het gevoed door de Dieze en aan de westkant stroomt het water via de Gekanaliseerde Dieze richting de Maas. De plas is aangelegd ten behoeve van de woonwijk Boschveld. Er wordt aan de oostkant een nieuw natuurgebied gemaakt als onderdeel ban de ecologische verbindingzone.

De Dieze of Diest bij ‘s-Hertogenbosch is een samenvloeiïng van de rivieren de Dommel en de Aa, het is de oude benaming voor de huidige Run of Esschestroom, een zijriviertje van de Dommel. In de middeleeuwen was de Dieze breder, en werd toen als hoofdstroom gezien. De rivier was zeker tot Moergestel, nu Achterste Stroom, belangrijk voor de scheepvaart. In de middeleeuwen heette de benedenloop van deze Dommel na de samenvloeiing bij Halder dan ook Dieze, evenals het gedeelte na de samenvloeing met de Aa. De riviertakjes die later binnen de Binnenstad van ‘s-Hertogenbosch vielen, kregen dus de naam Binnendieze. Waarschijnlijk is de Reusel de oude bovenloop, en zou de plaats Diessen er zijn naam aan danken.

Fort Crèvecoeur is tot op de dag van vandaag een militaire locatie. Ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog (1587) werd op de plek van het huidige fort door Staatse troepen een schans gebouwd om het scheepvaartverkeer over de Dieze te controleren. De Spanjaarden kregen de schans in handen en bouwden hier in 1599 een heus fort. In 1629 gebruikte Frederik Hendrik het fort als logistiek centrum. Manschappen en materieel werden via Fort Crèvecoeur over het water aangevoerd. Fort Crèvecoeur bleef een belangrijke rol spelen in vrijwel alle latere oorlogen, zo ook in de Tweede Wereldoorlog. Toen stond hier eerst Nederlands afweergeschut en later Duits afweergeschut opgesteld. In 1944 is het door de Canadezen ingenomen. Na de oorlog is het fort in gebruik als militair depot en oefenterrein voor de Genie.

De Hedelse spoorbrug is de middelste en oudste van de drie bruggen over de Maas bij ‘s-Hertogenbosch en Hedel. De oeververbinding, bestaande uit twee enkelsporige bruggen werd gebouwd in 1870. In 1860 werd besloten dat Spoorlijn Utrecht – Boxtel werd aangelegd. Deze liep van station Utrecht SS (later vanaf Utrecht Centraal) tot station Boxtel. Bij Boxtel zou de spoorlijn aansluiten op de Spoorlijn Breda – Maastricht. Daartoe moesten drie grote bruggen worden gebouwd: over de Lek, de Waal en de Maas. In 1868 was de brug over de Lek klaar en op 1 november 1869 kwam de spoorbrug bij Zaltbommel klaar, waardoor treinen uit Utrecht tot station Hedel konden rijden. Op 1 september 1870 werd de brug bij Hedel in gebruik genomen, waarmee de spoorverbinding tussen Utrecht en ‘s-Hertogenbosch een feit was.

Van 1860-1900 bestond het westelijke deel van de Koornwaard uit losse percelen grasland, terwijl het oostelijk deel een groot graslandkavel was. Vier wielen langs de dijk getuigen van dijkdoorbraken in het verleden. Vanaf 1948 is men begonnen met het ontgronden, waardoor een diepe plas is ontstaan. Ook is er in het verleden klei gewonnen. Sinds omstreeks 1990 heeft Natuurmonumenten hier terreinen aangekocht en vanaf 1994 werd aan natuurbeheer gedaan. De Koornwaard is botanisch een van de meest waardevolle uiterwaarden langs de grote rivieren in Nederland. Het gebied bestaat uit vochtig zowel als droog grasland, grienden, ooibos, struikgewas en een ontgrindingsplas en een wiel met interessante oevervegetatie. In dit gevarieerde en geïsoleerd gelegen gebied zijn talloze zeldzame plantensoorten gevonden.

Het Máximakanaal sluit aan op de Zuid-Willemsvaart bij Den Dungen en mondt uit in de Maas bij Gewande. Het is 8,2 km lang, 46,5 m breed en 4,2 m diep. Het kanaal staat ook wel bekend als ‘De omlegging van de Zuid-Willemsvaart’. In ‘s-Hertogenbosch stroomt dit kanaal door de stad heen. In 2007 begonnen de werkzaamheden om De Zuid-Willemsvaart om de stad heen te geleiden. De reden hiervoor was, dat het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan (NVVP) het laatste gedeelte (Maas–Veghel) als een onderdeel beschouwt van het hoofdvaarwegennet. Het hoofdvaarwegennet moet bevaarbaar zijn voor schepen van CEMT-klasse IV. In ‘s-Hertogenbosch is de Zuid-Willemsvaart slechts geschikt voor schepen van klasse II. Op 19 december 2014 werd het nieuwe kanaal geopend.

De Heinis is een natuurgebied in ‘s-Hertogenbosch. De Heinis is een van de weinig overgebleven stukjes winterdijk van de Maas. Ook bij Bruggen, Rosmalen, zijn er nog stukjes winterdijk te zien. De oude dijk liep helemaal door naar Orthen. Door de komst van de A2 is de dijk doorsneden. De dijk is in de 14e eeuw aangelegd. Het gebied is ongeveer 28 hectare groot en is eigendom van Brabants Landschap. Projectontwikkelaar Jacques Stienstra had het eerst aangekocht van de gemeente en wilde er een bedrijvenpark van maken. Wegens veel protesten is dat niet doorgegaan. Deze affaire was in het begin van de jaren 80.

Het gebied heeft vaak last gehad van overstromingen. De wielen die er nu nog zijn, zijn er de stille getuigen van. De wielen waren er ook al bij het Beleg van ‘s-Hertogenbosch. Het is bekend dat er in ieder geval een wiel is gedempt. Tegenwoordig ligt de Heinis helemaal ingeklemd tussen de opkomende industrie en de verschillende wijken van ‘s-Hertogenbosch. Dit maakt de Heinis een uniek stukje ‘s-Hertogenbosch. Een stukje natuur, midden in de stad.