Trage Tocht Merksplas – Wandelen door voormalige landbouwkolonie Merksplas

Rob Wolfs: ‘We maken een mooie, cultuurhistorisch interessante wandeling in het Belgische Merksplas. De route heeft de vorm van een achtje. Startpunt is de voormalige landbouwkolonie Merksplas. Deze Kolonie van Weldadigheid werd samen met Wortelkolonie -hier vlakbij- begin 19e eeuw, toen dit gebied nog bij Nederland hoorde, opgericht om landlopers te disciplineren door middel van landarbeid. De Grote Hoeve is het middelpunt van de kolonie en inmiddels voor een deel fraai gerestaureerd. Tegenwoordig zijn hier een restaurant en bezoekerscentrum over de voormalige koloniën 5-7 in gevestigd. Monumentale gebouwen zijn de vele getuigen uit het kolonieverleden, en tegelijk heeft ook de huidige gevangenis een angstaanjagend uiterlijk. We maken een ronde om de rand van de kolonie, veelal langs de oude grensgracht. Over bomenlanen met zicht op de velden. Op weg naar het volgende rondje passeren we de Landloperskapel, waarin ook het gevangenismuseum zetelt. Het tweede deel van de route is vooral een natuurwandeling. We lopen langs het grote Biesven en volgen een lange, rechte eikenlaan in een halfopen landschap. Door de bossen van Blakheide raken we aan de punt van het grote meer Het Blak met vogelkijkhut. Op de terugweg moeten we even een stukje langs een drukke weg om ons daarna nog een keer te vergapen aan de kolonie-architectuur.’

De wandeling is cultureel, historisch en landschappelijk ineen. Wandelend over het grondgebied van de voormalige Kolonie van Weldadigheid Merksplas voel je de historie onder je voeten. De prachtige gebouwen, daar begint het mee. Ze zijn functioneel maar ook uitbundig in uitvoering. Met heel speciaal metselwerk en overal versieringen in de gevels. Daarbij de vele bijgebouwen en aardappelschuren, het was echt heel ruim van opzet en goed georganiseerd. En dan de geweldige bomen: beuken, cipressen, acacia’s, eiken en essen. Ze zijn monumentaal en groots en ondanks de felle zon en soms de regenbuien loop je beschut en droog. De eerste van de twee lussen waaruit de wandeling bestaat, laat vooral deze Kolonie zien. De tweede lus na de Belgische cappuccino in het oude Koloniegebouw gaat door meer natuur en doet Het Blak en het Biesven aan. Daartussen lange lanen met eiken en soms dubbele beuken en weerszijde van de laan. Het landschap eromheen is kleinschalig en zeer afwisselend. Met recht is deze wandeling opgenomen in de gids Weldadig Wandelen in het jaar dat de Koloniën van Weldadigheid zijn uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed.

De Maatschappij van Weldadigheid is een particuliere organisatie opgericht in de 19e eeuw die armoedige gezinnen, veelal uit de grote steden, wilde helpen om een eigen bestaan op te bouwen als boer. In de 20e eeuw werd het accent van de werkzaamheden verschoven van armoedebestrijding naar het beheer van cultuur- en bosgronden. Enkele uit deze organisatie voortgekomen Koloniën van Weldadigheid zijn onlangs opgenomen in de UNESCO-Werelderfgoedlijst. In 1818 werd de Maatschappij van Weldadigheid opgericht door generaal Johannes van den Bosch die de armoedige gezinnen na de Franse overheersing wilde helpen. Van den Bosch kocht in Drenthe woeste grond aan zodat de armen deze konden ontginnen. Het Huis Westerbeek op het landgoed Westerbeeksloot in het huidige Frederiksoord werd het bestuurlijk centrum van de Maatschappij van Weldadigheid. Op de locaties van Hoogstraten – Merkplas – Wortel ontstonden in 1881 de nieuwe Rijksweldadigheidskoloniën. Merkplas was een open strafinrichting, in deze hoedanigheid heeft de kolonie bestaan tot 1993 toen de wet op de landloperij afgeschaft werd, landloperij was tot die tijd een misdrijf.

Kaarsrechte dreven en monumentale gebouwen overheersen het landschap in Merksplas-Kolonie. Arme stedelingen werden naar deze uithoek gezonden om er te leven van de landbouw en nijverheid. Bijna 1.000 hectare ‘woeste’ gronden werden in Hoogstraten en Merksplas door vele mensenhanden bewerkt tot landbouwgronden en bossen met keurige dreven en gebouwen. Na de Belgische onafhankelijkheid werden Wortel- en Merksplas-Kolonie overheidsinstellingen waar landlopers en bedelaars verplicht naartoe gestuurd werden. Tot in 1993 woonden en werkten er landlopers. Wie destijds de straat opging, moest zijn identiteitsbewijs kunnen tonen en voldoende geld bij zich hebben om minstens één brood te kunnen kopen. Wie niet voldoende geld op zak had, kon in Merksplas- of Wortel-Kolonie opgesloten worden op basis van de Wet op de Landloperij.

Er staan nog een aantal bewakerswoningen zoals Zoete Inval en Gentse Wijk. Opvallend is dat de gebouwen zo zijn gebouwd dat men bij zuidwestenwind, de overheersende windrichting, in de instelling zelf geen last had van de rook of stank van de steenfabriek. Verder staan er nog aardappelkelders en open schuren.

Het Biesven werd gegraven voor de afwatering van dit omliggende laaggelegen gebied. Het is ecologisch belangrijk voor verschillende soorten, in het bijzonder voor watervogels.

In de Merksplas-Kolonie werden landlopers ondergebracht die onder dwang moesten werken op de Grote Hoeve en de akkers eromheen. Om vluchten te voorkomen werd er vanaf 1893 rond de kolonie een ringgracht gegraven. De landlopers hebben deze zelf gegraven maar de ringgracht is nooit helemaal voltooid omdat het gebied ten zuidwesten nog niet helemaal ontgonnen was.

Deze Kempense kleiput is een Natura 2000-gebied en ligt aan weerszijden van het kanaal Dessel-Schoten. Er werd klei gewonnen voor de steenfabriek die stenen leverde voor de nieuwe gebouwen van de Merksplas-Kolonie. Na deze bestemming mag de natuur zijn gang gaan in dit gebied. Ze hebben een belangrijke natuurfunctie als leefgebied voor zes Europees beschermde soorten zoals de poelkikker en kamsalamander. Via een speciale vogelkijkwand kun je de vogels op en om het water spotten.

De kapel werd op het einde van de 19de eeuw gebouwd naar een ontwerp van Victor Besme. De grote en ruime kapel met een robuuste bakstenen toren vormt een geheel met de andere hoofdgebouwen op het domein van de strafinrichting. De bouwstijl van deze kapel is eclectisch, wat blijkt uit de neo-romaanse elementen en de stalen bogen. Het gebruik van metaal in kerken was in die tijd zeer ongewoon, net als de lichtkoepel die over de volle lengte van de nok van het dak loopt. Deze lichtstraat in de nok is uniek die als je even naar binnen gaat voor een verrassende lichtinval zorgt. Dit gebouw is beschermd sinds 1999. De kapel wordt tegenwoordig gebruikt door het gevangenismuseum.

Het kerkhof met 170 graven van landlopers herinnert aan degenen die het schitterende domein met noeste arbeid tot stand hebben gebracht. Op de foto rechts de naamdragende graven, links de – op het eerste gezicht – naamloze. Nadere beschouwing wijst uit dat de meeste ‘naamloze’ graven voorzien zijn van een loden plaatje waarin nummer en naam van de overledene zijn geponst. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd er ook een begraafplaats aangelegd speciaal voor de slachtoffers van besmettelijke ziekten zoals de Spaanse griep die wereldwijd maar liefst 20 miljoen slachtoffers veroorzaakte.