Trage Tocht De Mortelen – Wandelen door het Brabantse coulissenlandschap

Soms heeft het geen zin een wandeling te beschrijven, woorden kunnen de sfeer niet benaderen. In een woord: fantastisch!

De Mortelen is het westelijke gedeelte van de beheerseenheid Mortelen en Scheeken dat in bezit is van de Stichting Brabants Landschap. De Mortelen zijn gelegen in de gemeenten Oirschot, Best en Boxtel. Het gebied omvat complexen als Achterste Broek, Woekens, Berendonken, Kuppenbunders, en Ooiendonk. Het betreft zowel een coulisselandschap met populierenbos en met houtwalletjes omzoomde zowel als stukken oud hakhoutbos waarin kleinschalige weiden liggen. De Mortelen vormen een schakel in het ‘Het Groene Woud’: een keten van grote natuurgebieden in Midden-Brabant van Tilburg tot Schijndel.

De Mortelen heeft betrekking een laag gebied ten noorden van de Midden-Brabantse dekzandrug. Hierdoor was en is het een kwelgebied met veel leem in de bodem. Dit gebied was te drassig om intensief bewoond te worden. Ook heden treft men er nog weinig bewoning aan. Het kleinschalige cultuurlandschap is van hoge waarde, aangezien dit in de rest van Noord-Brabant vaak door ruilverkaveling verloren is gegaan. Wegen en perceelgrenzen komen overeen met natuurlijke landschapselementen zoals kleine hoogteverschillen. Ontginningen geschiedden individueel in de vorm van kampjes: geïsoleerde akkers te midden van woeste grond, waarbij ook aan de aanwezige dekzandkopjes (donken) kan worden gedacht. De jongere heide-ontginningen in het noorden van het gebied zijn grootschaliger en kennen rechte percelen. Een dergelijk landschap komt in Noord-Brabant veelvuldiger voor.

Heerenbeek is een landgoed met landhuis en hoeve in het noorden van de Noord-Brabantse gemeente Oirschot. Het is een van de leembossen die deel uitmaken van het meer dan 1300 hectare grote gebied Mortelen en Scheeken dat onderdeel is van Nationaal Landschap Het Groene Woud. Stichting Het Brabants Landschap is eigenaar van het landgoed. Het landhuis is een gemeentelijk monument en particulier eigendom. Door de wit gepleisterde muren en hangtorens lijkt het op een kasteeltje. Een brand verwoestte in 1998 het interieur. Na herstel van de schade wordt het weer bewoond. Vanaf de Oude Grindweg loopt een oprijlaan naar het huis. Achter huize Heerenbeek bevindt zich de Vlaamse schuur uit 1628 die in 1997 geheel is gerestaureerd. Dit is het oudste gebouw op het landgoed, het is een rijksmonument en in gebruik als woonhuis.

Het Groene Woud is een gebied van 35.000 hectare in de driehoek Eindhoven-Tilburg-‘s-Hertogenbosch; het gebied kent een kern van 7.500 hectare aan natuur bestaande uit bossen, moerassen, heide en agrarisch populierenlandschap. De overheid riep het gebied in 2005, naast negentien andere gebieden, uit tot Nationaal Landschap. De benaming Het Groene Woud is net als Randstad een planologische term die niet voorkomt uit de historie van de streek, maar recent verzonnen is. De naam komt van het café ‘Het Groene Woud’ in Liempde, waar de eerste vergadering over de inrichting van dit gebied werd gehouden.

Wat het Groene Woud bijzonder maakt is de kleinschaligheid en daardoor de grote variatie in het landschap. De oorsprong hiervan voert ver terug in de tijd, toen de mens begon met het ontginnen van de woeste gronden. Dat is nog goed te zien aan de bolle akkers, die ontstonden door bemesting van arme gronden met heideplaggen en mest en waarvan rond Liempde en Haaren enkele voorbeelden te vinden zijn. Of aan de uitgestrekte populierenweides, zogenaamde coulisselandschappen, zoals die in het Wijboschbroek bij Schijndel. Niet overal werden de woeste gebieden ontgonnen. Zo is De Kampina tussen de kernen Boxtel en Oisterwijk nog steeds een ruig natuurgebied met uitgestrekte heidevelden, bossen en stuifzand. Ook water speelt een rol bij de variëteit aan landschappen. De Oisterwijkse Bossen en Vennen zijn een bezoek waard en tal van beken stromen door het landschap. Langs de rivier de Dommel zijn op veel plaatsen nog oude beemdgronden met een weelderige plantengroei te vinden.

Een coulisselandschap is een halfopen landschap dat door de beplanting en bebouwing het karakter van een toneel met coulissen heeft. Een coulisse is een onderdeel van een toneeldecor aan de zijkant van het toneel. Het is het onderdeel waar de spelers achter vandaan komen (opkomen). De beplantingen bestaan vooral uit houtwallen en heggen. Tijdens een gang door een coulisselandschap ziet men hierachter landschapselementen verdwijnen en even later weer verschijnen.