Trage Tocht Biezenmortel – Wandelen door de Brabantse Sahara

Een wandeling vol contrasten over paadje die ik als kenner van dit gebied in het Brabantse land nog niet kende. Het enorme gebied de Loonse en Drunense Duinen, droog en dor, tegenover natuurgebied de Brand, nat, natter, natst. Juist deze combinatie maakt deze Trage Tocht zo mooi. De weidsheid van de Brabantse Sahara waar je door het mulle zand ploetert, uniek voor Nederland. En het natte gebied de Brand met de Zandleij, natte stroken land, natte paden en natte graslanden. Verbluffend hoe de paadjes door dit gebied gaan, ik denk dat ze nog steeds heel onbekend zijn. De Rustende Jager is een mooie tussenstop, koffie en historie ineen.

Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen is een natuurgebied van ruim 3500 hectare groot en is sinds 2002 een nationaal park. Het park is enerzijds grotendeels een afwisseling van droge zandverstuivingen en naaldbos, maar ook de uitgestrekte beekdalzone van de Zandleij hoort erbij. Hier ligt met name het natuurgebied De Brand bij Udenhout, met zijn afwisseling van hakhoutbossen, natte weilanden en moerasruigtes. Het gehele park omvat meer dan 3500 ha. Daarvan is ongeveer 465 ha stuifzand en wordt dan ook wel de ‘Brabantse Sahara’ genoemd.

Levend stuifzand komt in Nederland niet veel voor, en in Europa al helemaal niet vaak. Met ‘levend’ wordt bedoeld: een gebied van zodanige omvang dat de wind vat kan krijgen en houden op het zand, dat het zand in beweging kan komen en ‘leven’. Toch wordt de oppervlakte stuifzand minder. Als er geen maatregelen worden genomen, zullen buntgras en zandzegge zich vestigen en met hun lange wortels het zand vasthouden.

Sinds jaar en dag ligt aan de Udenhoutse kant van de Loonse- en Drunense duinen een oude verbindingsroute, nu bekend als Oude Bossche Baan. Op de weg waar deze baan kruist met de oude weg van Oisterwijk naar Heusden ligt al meer dan een eeuw café De Rustende Jager. Wat vroeger een bijverdienste was voor een kleine boer, is nu wijd en zijd bekend.

De uitspanning die al ruim 100 jaar bestaat, is gelegen op een mooi punt aan een toegangspoort tot de Loonse- en Drunense duinen op de kruising van de Oude Bossche Baan en de weg van Oisterwijk naar Heusden. Rond 1900 had Frans van Asten op die plek een boerderijtje met een cafeetje. In 1920 kochten Kees en Marie Klijn-de Bresser het pand van de familie Martens. Door de ziekte van Kees moesten zij het café in 1934 verkopen aan de Vereniging tot behoud van Natuurmonumenten. Het café kon worden voortgezet, het gezin kon er blijven wonen en zoon Jan kreeg bij de Vereniging een aanstelling als boswachter. Twee jaar later overlijdt Kees en toen stond Marie er alleen voor met vijf kinderen. Zij bleef betrokken bij het café tot op hoge leeftijd, ook nadat de zaak was overgedragen aan dochter Toos en schoonzoon Piet van de Wiel. In 1944 bij de bevrijding gaat het café in vlammen op. Na de wederopbouw in 1947 zorgen militairen op oefening en recreanten voor de naamsbekendheid. In 1970 overlijdt de markante Marie Klijn – de Bresser op 87 jarige leeftijd. Op 1 januari 1972 wordt Jo Pijnenburg de nieuwe kastelein. Hij is getrouwd met Nelly Klijn, de dochter van boswachter Jan Klijn. In 1989 kopen zij De Rustende Jager terug van Natuurmonumenten.

De Zandleij is een waterloop die begint ten noorden van Tilburg, waar zich een complex van vloeivelden bevindt. Deze zijn tussen 1919 en 1929 aangelegd en dienden om het afvalwater van de stad Tilburg en zijn textielindustrie te zuiveren. Van hier uit stroomde het riviertje in noordoostelijke richting, door het natte en laaggelegen natuurgebied De Brand ten noorden van Udenhout, en vervolgens langs kasteel Zwijnsbergen bij Helvoirt. Het stroompje is nimmer geheel natuurlijk geweest, waarvan de naam ‘leij’, wat ‘geleiden’ betekent, getuigt. Men neemt aan dat de Zandleij tussen de 14e en de 18e eeuw gegraven is. In de jaren 60 van de 20e eeuw waren er capaciteitsproblemen en is er een nieuwe bedding gegraven. Het kanaaltje vangt kwel af en draagt daarmee bij aan de verdroging van het natuurgebied De Brand, terwijl bij overvloedige regenval dit gebied juist weer overstroomd wordt met vervuild water van elders.

De Gijsbergse Steeg vormde een scheiding tussen enerzijds de Hemelrijkse hoeve aan de Oude Bosschebaan en het leengoed van de heren van Boxtel en anderzijds ‘het Giersbergs Broek’ dat hertog Jan II van Brabant in 1299 in leen gaf aan de cisterciënzerinnenabdij Ter Kameren nabij Brussel. Halverwege zie je hier twee grafzerken die herinneren aan overledenen die hier bij de Tolberg van het landschap genoten.

De Brand maakt deel uit van het Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen en ligt tussen de eigenlijke duinen en de dorpen Udenhout en Biezenmortel. Het gebied bestaat uit vochtige graslanden en hakhoutbossen en wordt doorsneden door het riviertje de Zandleij en de daarin uitstromende Zandkantse Leij. De naam is afkomstig van de brandstof die men in dit gebied won. Er werd op kleine schaal turf gewonnen en ook brandhout gesprokkeld. Niet alleen zijn vele perceelscheidingen nog intact, maar ook de grenzen van de tiendblokken komen vaak overeen met nog bestaande wegen, zoals de Gommelse Straat en de Groenstraat. Ten zuiden van deze straat liggen nog de Muntelje Tiend en de Hooghoutse Tiend. Een aantal boerderijen staat nog op de plaats waar vóór 1500 ook al een boerderij te vinden was.

De naam duidt op biezen in laaggelegen, modderig land en al in 1314 werd deze naam schriftelijk vermeld. Biezenmortel was lang een buurtschap. In 1901 kochten de Broeders Penitenten van Huize Padua bij Boekel hier een stuk grond van 45 ha. Ze openden er in 1904 Huize Assisië, een complex voor mannelijke verstandelijk gehandicapten. In 1919 werd, ongeveer een kilometer noordelijk van Huize Assisië, een kapucijnenklooster gesticht. De kapucijnen namen in 1921 de Sint-Jozefkerk in gebruik die ook als kerk voor het dorp dienstdeed. Biezenmortel was nu in feite een kerkdorp, typisch Brabants met het katholieke geloof midden in de gemeenschap.