Trage Tocht Bedaf – Wandelen naar de Bedafse Bergen

Ik wandel vandaag met Rutger Burgers vlakbij het Brabantse Uden, mijn woonplaats, in het gebied waar ik opgroeide en als klein manneke vaak speelde. We doen mooie en interessante natuurgebieden aan, te beginnen met de wijstgronden op de Peelrandbreuk. Hier wandelen we over een nat gebied, vreemd door de hoge ligging maar verklaarbaar door kwelwater dat hier omhoog komt. Gelukkig is er een prachtige knuppelbrug die hier is aangelegd en krijg je geen natte voeten. Hierdoor heb je een mooi overzicht op het omliggende lager liggende landschap. De sloten kleuren hier bruin door de ijzerhoudende grond en stromen vanaf de hoger gelegen horst naar de lager gelegen slenk, de andere kant van de Peelrandbreuk. Een volgend gebiedje is het Annabosje waar kleine stuwen het water vast houden. Het pad slingert hier en een bijzonder bankje nodigt uit om even te rusten; Benkske. In de verte de kerktoren en de molen van Uden, mooier kan bijna niet. In het voorjaar zie je hier door de bijzondere ondergrond zeldzame bloemen. Het landschap verandert hierna en gaat over de Lage Randweg, een van de vele onverharde wegen waarover we tijdens deze wandeling lopen en die allemaal in de top-10 stonden van mooiste zandweg van de gemeente Uden. Iets verder ligt de Leijgraaf, oorspronkelijk rechtgetrokken om het water snel af te voeren in het eigenlijk natte broekland. Nu mag de beek weer kronkelen en zijn oevers afgeschuind zodat de natuur hier nieuwe kansen krijgt.

Over een verrassend pad door een struweel komen we bij een uitloper van de Bedafse Bergen, een voorproefje van wat we later op de wandeling te zien krijgen. Het stuifzand met de naaldbomen ziet er prachtig uit, wortels steken door erosie boven het zand uit en af en toe zie je een klein heideveldje. Via een lange zandweg die vroeger de verbinding tussen Vorstenbosch en Nistelrode vormde, loop je nu tussen natuurontwikkeling die als compensatie diende voor de A50. Kleine percelen met runderen en mooie knotwilgen met hier en daar kleine percelen met naaldbomen vergezellen je op de lange zandlaan. Uiteindelijk wordt het gebied opener en over brede zandwegen kom je bij de Meeuwel, vroeger een zwemplek en nu een visvijver. Hier kun je met zicht op het water op een mooi wandelbankje een rustpauze inlassen. De wandeling gaat verder naar de hoogste toppen van de Bedafse Bergen. Je passeert het Rattenbos en via het buurtschap de Rakt bekend van de voetbalclub ‘Makt dè ge ‘m rakt’ bereik je de mooie zandverstuiving. Op het hoogste punt werd tot voor kort jaarlijks het vlooeienstoken gehouden. Een groot vuur kondigde de lente aan en volgens traditie werd het strooien beddengoed met het ongedierte verbrand in een lentevuur. Er kwam zelfs een echte lentekoningin het vuur verwelkomen. Langs de stuifduinen ligt een oude weg langs de heide die vroeger de verbinding was met Den Bosch. De prachtige zandweg is vorig jaar nog verkozen tot mooiste zandweg van Uden. Het oude karrenspoor leidt je naar uitspanning de Pier, ooit geopend als lokaal café waar de boeren uit de omgeving een borreltje kwamen drinken na het werk. Hier kun je nagenieten van de mooie wandeling door het Brabantse land onder het genot van een Ujese kruidenbitter of heerlijke spekpannekoek.

De Peelrandbreuk is een geologische breuklijn die zijn naam dankt aan de Peel. Deze noordwest-zuidoost lopende afschuivingsbreuk reikt tot aan het aardoppervlak en scheidt de relatief omhoog bewegende Peelhorst van de relatief omlaag bewegende Roerdalslenk. Slechts op enkele locaties is de Peelrandbreuk aan de oppervlakte zichtbaar zoals de omgeving van het Annabos bij Uden. Wanneer de grondwaterstand ter plaatse wordt gemeten, is het zo dat hoe hoger men op de breuk komt hoe natter het wordt. En in deze streek moeten de boeren dan ook op het laagst gelegen land ook eerder beregenen dan de boeren op het hoge land. Het gebied tussen Uden en Vorstenbosch is in 2004 door de provincie Noord-Brabant uitgeroepen tot het eerste aardkundig monument in de provincie.

Op de hooggelegen Peelhorst, aan de rand van de Peelrandbreuk, vind je in de omgeving van Uden een aantal erg natte gebieden: de wijstgronden. Hoog en nat, een opvallende combinatie. Wijst is een bijzonder fenomeen dat alleen onder zeer specifieke omstandigheden voorkomt. Op het breukvlak van de breuk wordt de doorstroming bemoeilijkt door lagen die geen water doorlaten waardoor het ter plekke opstijgt en als kwel aan de oppervlakte verschijnt. Anders dan je zou verwachten zijn de hoge gronden dus nat en blijven de lager gelegen gronden droog. Deze bijzondere vorm van kwel noemen we wijst.

De naam stamt uit de tijd dat de kerk eigenaar was van dit gebied vlakbij de Peelrandbreuk. De opbrengsten hiervan kwamen ten goede aan het Sint Anna-altaar, de zogenaamde Beneficie van Sint Anna. Hier is de grondwaterstand hoog en dat is goed te zien aan de soort bomen die hier staan. Elzen, populieren en berken groeien goed op de plek waar kwelwater door de aanwezigheid van de Peelrandbreuk en een ondoordringbare laag aan de oppervlakte omhoog komt. Het kleurt roodbruin door de aanwezigheid van ijzer en mangaan in de bodem.

Over het gebied is een knuppelbrug aangelegd, de eerste wandelbrug over een wijstgrondengebied. In december 2018 is de knuppelbrug van 100 meter geopend. Door deze brug werd het mogelijk om twee ommetjes te maken bij het Sint Annabosje. Meer mensen kunnen hierdoor genieten van de wijstgronden en van de bloemenpracht.

Rakt is een buurtschap in de gemeente Uden. Rakt betekent langgerekte strook of rand. Dit komt overeen met de wijze van bebouwing van dit buurtschap: een langgerekt randgebied op de grens tussen Uden en Nistelrode. Het was in het verleden eveneens de grens tussen het Land van Ravenstein en de Meijerij. Een gedeelte werd vroeger het Heike genoemd omdat het grotendeels uit heidegebied bestond. In het buurtschap heerst een grote mate van verbondenheid tussen de bewoners, het verenigingsleven is heel actief en de voetbalclub heeft de slogan: Makt dé ge’m rakt.

Tegenwoordig is Bedaf vooral bekend vanwege de Bedafse Bergen, een natuurgebied dat deel uitmaakt van een stuifzandrug. De Bedafse Bergen, een steile en langgerekte stuifzandwal die ten opzichte van het omliggende maaiveld, 18 meter hoog ligt, de hoogste stuifzandwal van Noord-Brabant. De Bedafse Bergen hebben er niet altijd zo uitgezien. Zo’n 4000-5000 jaar geleden was Brabant bedekt met een laag zand waarop vooral eikenberkenbos groeide. Rond 1100 vestigden zich in dit gebied boeren en zij lieten in de bossen hun vee grazen. Door de toenemende begrazing verdween het bos en het landschap veranderde in uitgestrekte heidevelden met stuifzand. Dit stuifzand ontstond doordat de boeren de heide dichtbij hun hoeve te vaak plagden; deze plaggen werden in de potstal met de mest vermengd. Om het stuiven van het zand tegen te gaan werden aan de rand van de akkers en buurtschappen, houtwallen aangelegd. Omdat de houtwallen met zand werden overstoven kwamen ze hoger te liggen. Op de droge en onvruchtbare flanken van de Bedafse Bergen werden grove dennen aangeplant. Het hout van deze bomen werd gebruikt als stuthout in de Limburgse mijnen. Het stuifzand werd bij de Bedafse Bergen met succes vastgelegd.

Bedenker en routemakers van deze wandeling Rob Wolfs: ‘We maken een mooie wandeling vlakbij het Brabantse Uden. Met dank aan Henrie van Zoggel die als gebiedskenner deze trage tocht met passie en deskundigheid bedacht heeft. Aan de westkant van de A50 liggen een paar mooie natuurgebieden die we met deze route aan elkaar rijgen. Als compensatie voor de aanleg van deze snelweg is hier aardig wat nieuwe natuur ontwikkeld. Het is ook een bijzonder gebied omdat een stukje van de Peelrandbreuk als een verhoging in het veld goed te zien is. Onderweg komen we diverse informatieborden tegen die uitleg geven over dit aardkundige verschijnsel met horst, slenk en wijstgronden. Op het eerste deel van de wandeling naar en door de natte natuurparel Sint Annabos worden we dan ook keer op keer verrast door graslanden met veel bloemen, felrood gekeurde grond, kwelplekken en beekjes en weidse uitzichten over het halfopen landschap. Langs de Leijgraaf en tussen de velden is het lekker rustig wandelen. Langs bosranden en over bomenlanen komen we bij de grote plas De Meeuwel. Via de buurtschap Rakt lopen we naar de Bedafse Bergen, mooi sluitstuk van deze wandeling. De hoge stuiduinen spreken tot ieders verbeelding.’