Trage Tocht Baarschot – Wandelen in het land van de Bokkenrijders

‘De bossen, de vennen, de purperen hei, Een dorpje dat past in je hand, De Peel en de Kempen en de Meijerij, M’n heerlijke Brabantse land.’ Het werd al lang geleden gezongen en geeft zo goed weer hoe een groot gedeelte van Brabant eruit zag. En als je een niet-Brabander in een wandeling wil laten zien, hoe Brabant eruit ziet, dan moet je deze Trage Tocht lopen. Een gehuchtje als startplaats, de Nederselse Heide, een beekje dat rustig vanaf het Plateau van de Kempen richting Maas stroomt, bossen, vennen als Goorven en de Flaes, mooier kan het niet. Een wandeling die veel in zich heeft, veel variatie en vooral heel veel rust en onverhard.

Baarschot is een kern in de gemeente Hilvarenbeek en heeft in tegenstelling tot vele andere gehuchten en buurtschappen wel een bebouwde kom. In Baarschot bevinden zich nog relatief veel mooie monumentale 18e- en 19e-eeuwse langgevelboerderijen, waaronder drie rijksmonumenten. Naast de monumentale boerderijen is het markantste pand in het dorp het pand ‘In de Brouwerij’ uit 1717, waarin vroeger een bierbrouwerij was gevestigd. Hiervan zijn nog een overwelfde kelder en een katrol over. Sinds ca. 1850 is hier Het Wit Kruis gebrouwen, in 1949 is die productie gestopt.

In Baarschot staat een Mariakapel, die is opgebouwd uit zwerfkeien en daarom ook wel wordt aangeduid als een Mariagrot. De verwijzing naar de verschijning van Maria in Lourdes (zoals een beeldje van Bernadette bijvoorbeeld) ontbreekt. De kapel is opgericht uit dankbaarheid voor Maria’s bescherming tijdens de oorlog en is op 15 augustus 1945 ingewijd.

Landgoed De Utrecht is een ca. 2500 hectare groot landgoed in het Noord-Brabantse deel van de Kempen, ten zuiden van het dorpje Esbeek. Het bevat naast uitgestrekte productiebossen en landbouwgronden veel natuur, een aardkundig monument, een riviertje en vennen. Het landgoed telt meer dan 130 soorten broedvogels en op het landgoed is herberg De Bockenreyder gevestigd. Het landgoed dankt zijn naam aan de levensverzekeringsmaatschappij De Utrecht. Het bedrijf ontgon vanaf 1898 de uitgestrekte heidevelden op grote schaal. De werken werden uitgevoerd door de Heidemij. Uiteindelijk werd de heide omgezet in 1800 hectare bos en 600 hectare landbouwgrond met pachtboerderijen, terwijl daarnaast nog 400 hectare aan ‘woeste gronden’ bleef bestaan. Omstreeks 1920 kreeg de verzekeringsmaatschappij ook oog voor de natuurwaarden van het terrein, waardoor een deel van het terrein onontgonnen bleef.

De Reusel is een beek die ontspringt ten zuidwesten van het dorp Reusel, op het hoger gelegen Massief van Brabant, en stroomt door het Landgoed de Utrecht en vervolgens langs Baarschot en Diessen onder het Wilhelminakanaal door naar Moergestel, waarna zij net ten zuiden van Oisterwijk overgaat in de Achterste Stroom. Vroeger stroomde de Reusel kronkelend door een brede, natuurlijke bedding. Langs de oevers hier een daar een bosje, wat weilanden (beemden), houtwallen en de plaatselijke dorpskernen op een steenworp afstand. Langs de beek stonden drie watermolens, namelijk ten zuiden van Baarschot, tussen Baarschot en Diessen en aan het Stokeind te Moergestel. Tijdens de ruilverkaveling in de jaren zestig is de beek rechtgetrokken en sindsdien is het een recht en breed afvoerkanaal, met nauwelijks stroming. Hierdoor ontstaat wateroverlast in de winter en verdroging in de zomer. Om de situatie van de Reusel te verbeteren is men gestart met het project ‘Beekherstel Reuseldal’. Met dit project moet de Reusel weer de ruimte krijgen en wordt het beekdal weer herkenbaar gemaakt in het landschap.

Het landgoed Utrecht ligt midden op het samenkomen van de huidige gemeente Bladel, Reusel de Mierde, Hilvarenbeek en Oirschot. Voor de gemeentelijke herindeling waren het vijf gemeenten. Het gaat om de gemeenten Hilvarenbeek, Diessen, Hooge en Lage-Mierde, Oost-, West- en Middelbeers, Bladel en Netersel. De grenssteen, waar de vijf gemeenten bij elkaar kwamen lag een stuk verwijderd van het fietspad dat vanaf Westelbeers door het landgoed naar de Flaestoren en herberg den Bockenreijder gaat. Omdat het niet toegankelijk was is een kunstwerk geplaatst die de oorspronkelijke grenssteen moet vervangen. Het kunstwerk staat daarom uit toeristisch oogpunt vlakbij het fietspad.

Op de Neterselse Heide, een natuurgebied ten noorden van Netersel en eigendom van het Brabants Landschap, ligt het Goor. Goor betekende vroeger moeras. Het was een plek waar turf werd gestoken. Dit gebied is verworven in 2004, toen het voor € 1 werd gekocht van de gemeente Bladel. Er is droge maar vooral ook natte heide te vinden en een zeldzaam bostype, het dophei-berkenbroek. Dit bestaat uit open begroeiing van zachte berk op zure, voedselarme natte bodem. Het bos groeit traag en de bomen worden niet hoger dan 5 à 10 meter.

Op 11 november 2011 is de uitkijktoren D’n Flaestoren geopend, naar een ontwerp van LuijtenISmeuldersIArchitecten uit Tilburg. Door 8 bomen van het landgoed zelf, elk zo’n 25 meter lang en 3000 kg zwaar, te combineren met slanke stalen kolommen is een open structuur gecreëerd waarin, door een afwisseling van trappen en bordessen, een makkelijk te belopen route naar het uitzichtbalkon op 22 m hoogte leidt. Hier heb je een prachtig uitzicht over de omgeving en het ven De Flaes. Vroeger kon en mocht er nog in gezwommen worden. Voor de gasten van Huize Rustoord was er in die tijd een speciaal pad dat leidde naar het nabijgelegen natuurlijke ven De Flaes, waar de gasten in een gereserveerd deel konden zwemmen.

De naam “In den Bockenreyder” vindt zijn oorsprong in een stukje historie van deze streek. Bokkenrijders waren volgens het volksgeloof personen of geesten, die op bokken door de lucht reden. In de 18e eeuw was dit de naam die gegeven werd aan een bende dieven, afpersers en plegers van gewelddadige berovingen in de Landen van Overmaas en het voormalige graafschap Loon. De bokkenrijdersbendes waren met onderbrekingen onder andere actief in de periode tussen 1740 en 1798 in de Belgische en Nederlandse Kempen. De strooptochten en afpersingen waren over het algemeen gericht tegen boerderijen en pastorieën op het platteland. Later kregen de bokkenrijders bij sommigen een Robin Hood-achtige status. Tegenwoordig denkt men dat er sprake was van diverse criminele bendes en individuen, die geen connecties met elkaar hadden. Ook acht men een groot deel van de circa 1.200 beschuldigden en circa 500 veroordeelden onschuldig, omdat de meeste bekentenissen werden afgedwongen door middel van martelingen.

Herberg In den bockenreyder is een in de dertiger-jaren van de vorige eeuw tot herberg en café verbouwde boerderij. Je wordt er door de inrichting meegenomen in de tijd, zand op de vloer en een inrichting die al tientallen jaren hetzelfde is.

Dun is een buurtschap in de gemeente Hilvarenbeek, ten zuiden van de plaats Esbeek. De buurtschap is gelegen aan de Reusel op een open plek in de bossen van Landgoed de Utrecht. De naam Dun komt al voor in een oorkonde uit 1223, waarin Bartholomeus, de abt van de abdij van Echternach, de schenking van de kerk te Alphen aan de abdij van Tongerlo bevestigt. Godefridus de Dun (decanus) is getuige. Dun zou niet rechtstreeks afgeleid zijn van duin, maar van Daun, zoals de plaats Daun in de Eifel, dat wordt verklaard als het Gallo-Romaanse dunum ‘heuvel, burcht’. Het de buurtschap Dun bestond in 1862 nog uit negen bewoonde huizen. In 1890 waren dat er acht. Een jaar later gingen twee boerderijen in vlammen op. Vanaf 1898 koopt levensverzekeringsmaatschappij De Utrecht grote stukken hei tussen Hilvarenbeek en De Mierden. Ook de boerderijen in Dun worden opgekocht. Na de ontginning is het aantal bewoonde huizen teruglopen tot twee, een boswachterswoning en herberg In den Bockenreyder.