Streekpad Noardlike Fryske Wâlden – Rottevalle-Drogeham – Wandelen in oud veenlandschap

De etappe van het streekpad Noardlike Fryske Wâlden maakt een uitstapje naar Groningen, maar voor even, je wandelt weer snel naar Houtigehage in Friesland. Hier heerste rond 1900 erg veel armoede en het staat nog bekend als het rode dorpje. In 1909 werden hier de eerste woningwetwoningen gebouwd. Aan de Skoallewyk kun je er nog een zien. De route gaat verder over het Langpaed, een kerkpad aangelegd in 1833 op grondgebied van de Hervormde Kerk. Het pad had echter geen goede naam, het zou er volgens de verhalen spoken.

De wandeling gaat door een prachtig coulissenlandschap, echter bijna totaal over verhard pad. Jammer, toch mooi plekjes zoals de bijzondere kerk in Surhuizum, de eerste woningwetwoning in Houtigehaghe en op het eind het 3 kilometer lange pad vanaf Surhuizum naar Reasterkuorre. Het kerkpad, It Langpaed, laat mooi zien hoe het veenlandschap is ontstaan en hoe groot de invloed van de kerk was.

Rottevalle is in de 17e eeuw ontstaan bij een sluis, die door de vorm van sluis de bijnaam Rattenval had. In 1622 werd de net ontstaande plaats vermeld als de Rottevalle en rond 1700 als Rottevalle. Rottevalle was een tijdlang een echt vaartdorp. Tot 1956 liep de gekanaliseerde rivier de Lits nog dwars door het dorp. In dat jaar werd dat deel van de Lits gedempt en om het dorp verlegd.

Houtigehage is ontstaan nadat in de laatste decennia van de 17e eeuw en in het eerste deel van de 18e het veen werd afgraven. Zo ontstond er verarmd heidegebied waarna enkele mensen er land verkregen om in cultuur te brengen. Dat was niet zo makkelijk. De plaatsnaam zou zijn afgeleid van de smalle stroken (hage) die bewoners hadden om in cultuur te brengen, en deze waren sterk met struiken (houtige) begroeid. Rond 1900 heerste er armoede in het oosten van de provincie Friesland, in en rond Houtigehage zeker ook. De bewoners woonden in spitketen op de heide. Het analfabetisme was hoog en de woon- en leefomstandigheden waren slecht.

In die arme tijd kwam de predikant Johannes Antonie Visscher naar deze omgeving. Hij trok met zijn vrouw met een kofferorgeltje in een kruiwagen over de heide om geïmproviseerde kerkdiensten te houden. Naast preken bekommerde hij zich ook om de sociale omstandigheden. Visscher spande zich in om de woonomstandigheden te verbeteren. Ook trachtte hij de bewoners toekomstperspectief te bieden door zich in te zetten voor de ontginning van de Friese heide. In Houtigehage bouwde hij een klein kerkgebouw Noord Jeruël, waar als herinnering aan zijn werk voor de bevolking een steen is ingemetseld. Ook is er in Houtigehage een straat, de Ds. Visscherwei, naar hem genoemd. In 1909 werden de eerste woningwetwoningen gebouwd. De huisjes waren bestemd voor de bewoners van de spitketen. Er was ruimte voor aardappelopslag. De bewoners kregen een perceeltje grond om te kunnen voorzien in de eigen behoefte aan aardappels en groente. Ook was er een schuurgedeelte, waar wat kleinvee gehouden kon worden. Het huisje aan de Skoallewyk 10 is daar een voorbeeld van. Deze woning is erkend als rijksmonument en fungeert als museum en galerie.

Het dorp is van oorsprong een streekdorp, eentje die sterk agrarisch was hetgeen goed af te zien is aan de soms statige boerderijen die aan weerszijden van de hoofdstraat, Doarpstrjitte, staan. De plaatsnaam verwijst waarschijnlijk naar het feit dat vanuit noordelijke gelegen gebied is ontstaan, en dit de zuidelijke huizen waren. Mogelijk stond al in de 12e eeuw een houten kerk op de plek van de kerkelijke begraafplaats, maar hierover is verder niets bekend. Het dorp wordt voor het eerst genoemd in een preek die Olifernus in 1217 op het kerkhof hield om de mensen op te roepen deel te nemen aan de Vijfde Kruistocht. In een krantenartikel uit 1924 staat dat in het jaar 1213 de kruisprediker Olivier van Keulen de landzaten ter kruisvaart opriep en er aan den Hemel een groot kruis verscheen, stralend in het zonnelicht.

De Balkenspringer is een kunstwerk van kunstenaar Frans Ram. Het werd in 1984 door de gemeente Achtkarspelen aangeboden aan Surhuizum. Het beeld voor de kerk van Surhuizum gaat terug op een legende over de 14-jarige waaghals Cornelis Egberts Gayckema. De ‘kerkenstapper van Surhuizum’ zou in 1617, toen de nieuwe toren van de Antoniuskerk bijna voltooid was, op de nok van de toren een sprong hebben gewaagd van de ene balk naar de andere. Een oud versje doet hierover nog altijd de ronde:
‘Anno 1617 Cornelis Egberts, Voorwaer, Heeft dese kerck besprongen, Wanckelbaar, Van die ene balck op die ander, So si nog lagen bi malkander, 16 balcken in getal, Acht houtvoet overal’

Het Langpaed is aangelegd in 1833. Daarvoor was er ook een pad, maar dat lag noordelijker. Het ‘nieuwe’ pad is met zijn 2280 meter langer dan het oorspronkelijke. Het loopt geheel over grondbezit van de Hervormde kerk van Surhuizum. Het pad deed dienst als kerkpad. Daarnaast werd het gebruikt door de kinderen van Buwetille, ter hoogte van het tegenwoordige Harkema en de Harkemasterheide, die naar Surhuizum gingen. Het pad had geen goede naam. Het zou er, volgens de verhalen, spoken.

‘Behalve door kinderen en kerkgangers, werd het Langpaed waarschijnlijk ook gebruikt als lijkpad. Buurtbewoners maakten er ’s nachts niet graag gebruik van, getuige een aantal streekverhalen. Het zou er spoken. Zo werd ene Jehannes Laanstra er met fiets en al over de sloot gezet. Ook een dominee en ouderling stuitten op de terugweg van een aantal huisbezoeken op een vreemde verschijning. De ouderling had de dominee al gewaarschuwd dat ze ofwel het laatste bezoek moesten laten schieten ofwel een andere weg dan het Langepaed moesten nemen. Maar daar wilde de dominee niet aan. Ze waren net halverwege, toen er een witte gedaante opdook. Ze stopten en de gedaante verdween. Dit herhaalde zich twee maal. De derde keer bleef de gedaante echter staan. De mannen bleven als aan de grond genageld staan. De dominee verloor in dit angstige uur zijn geloof in het goede niet en gebood de witte gestalte in ’s Heren naam van hen weg te vliegen. Daaraan kon het spook geen weerstand bieden.’ (Bron: Historischepaden.nl)

De buurtschap is ontstaan bij een klooster die er een tijdlang heeft gestaan en ligt ten oosten van Drogeham. In 1248 was de rijke landheer Bouwe Harkema, nadat hij eerder al een kapel gewijd aan Sint Nicolaas op zijn land had laten bouwen, begonnen met de bouw van een klooster, dat op december 1249 gereed gekomen is. In de volksmond sprak men meestal van Buweklooster. Het was een vrouwenklooster behorende bij de orde der Praemonstratenzers, ook wel Norbertijnen die leefden in armoede en in het teken van de dienst aan God en de naaste. Het klooster heeft ongeveer drie en een halve eeuw bestaan. Naast geestelijke zaken hield het klooster zich ook bezig met verveningen. Een groot deel van de venen ten oosten van de Mûnstegroppe, tussen Buweklooster en Rottevalle was in het bezit van het klooster. Toen in 1580 de Hervorming haar intrede deed en de rooms-katholieke godsdienst verboden werd, werd op last van de Staten van Friesland het klooster gesloten. Alle bezittingen werden verkocht. Toen het klooster niet meer bewoond werd, raakte het langzaam in verval. In 1800 zijn de laatste restanten van het gebouw gesloopt. Het kerkhof is blijven bestaan.

De plaatsnaam is samengesteld uit de woorden droog en ham, die ‘zonder water’ respectievelijk ‘aangeslibd land gelegen in een bocht van een waterloop’ als betekenis hebben. Het dorp is gelegen op een zandkop, waardoor het dorp vroeger bij overstromingen droge voeten hield. Het belangrijkste evenement in Drogeham is de ‘Gondelvaart op Wielen’ dat elk jaar in september wordt gehouden en waar duizenden bezoekers op afkomen.