Twentse Wallen – De Borkeld – Wandelen door oud essenlandschap

De wandeling laat de glooiende essen en heuvels rond Markelo zien. Het is een van de oudste dorpen van Twente waar je de wandeling start bij de Borkeld. Het prachtige natuurgebied wordt snel afgewisseld door het Elsenerveld. De route gaat verder over de relatief lage ‘bergen’ ten noorden van Markelo: Apenberg, Bovenberg en Friezenberg. In een afwisselend gebied kom je langs prachtige oude met riet gedekte boerderijen, een schaapskooi en nog meer bijzondere boerderijen. De route gaat op het eind weer over de flanken van De Borkeld waar je nog even enkele grafheuvels kunt bezoeken.

Een wandeling uit de gids van Truus Wijnen ‘Wandelen over de Twentse Wallen’, een gids die Gegarandeerd Onregelmatig uit Arnhem ontwierp en uitgaf. Het gebied ten noorden van Markelo gaf prachtige vergezichten bij de Apenberg en de Friezenberg. Daartussen de enorme heide van het Esenerveld en de Borkeld. Het was nadat ik twintig jaar geleden het Overijssels Havezathenpad liep, een hernieuwde kennismaking met Twente. En wat voor een, het is een prachtige wandelregio met overigens perfecte markeringen van het wandelnetwerk Overijssel. De grafheuvels, het mooie buurtschap De Keujer in het authentieke essenlandschap gaf je het gevoel teruggeplaatst te worden naar net na de oorlog. En, de lente komt eraan, krokussen in de berm en een heerlijke temperatuur zo vroeg in het jaar.

Natuurgebied de Borkeld bij Markelo is ca. 600 hectare groot en bestaat uit jong bos, grote heidevelden, leemkuilen, akkers, graslanden en een stukje hoogveen. Dit gebied, een Natura 2000-gebied, strekt zich uit tussen de plaatsen Markelo, Holten en Rijssen. Het bos is tussen 1930 en 1950 aangeplant. Het terrein is glooiend: de hoogste top, de Friezenberg ligt op veertig meter, het laagste punt op dertien meter boven de zeespiegel.

Hier ligt ook het grootse jeneverbesstruweel van Nederland. Het is de enige boomsoort die op de Nederlandse Rode lijst van planten uit 2004 staat en is sterk in aantal afgenomen. In de Borkeld bij is in de jaren 1970 de snelweg A1 zelfs met een bocht aangelegd om een jeneverbesstruweel te sparen.

Het Elsenerveld is een klein maar bijzonder natuurgebied, vanwege de vegetatie en de bijzondere vogelsoorten. Maar ook zeker vanwege de geschiedenis. Er zouden zo’n vijfduizend jaar geleden al mensen hebben gewoond. Het stukje hoogveen ontstond in de laatste ijstijd, toen smeltwater uit hogere delen van Europa naar Nederland stroomde. Planten als klokjesgentiaan, zonnedauw en wollegras komt er voor. Het is een open gebied waar vroeger turf werd gewonnen. Nu komen er reeën en fazanten voor, grazen er Herford koeien en in de zomer een schaapskudde. Behalve turf zat er ook leem in de bodem. Dit werd tot in de jaren 60 van de vorige eeuw met smalspoortreintjes naar steenfabrieken bij Rijssen vervoerd voor de steenbakkerij. De oude leemkuilen zijn nog goed zichtbaar. In Rijssen bestaat op de Rijsserberg als overblijfsel nog het Rijssens Leemspoor, een toeristische attractie in de zomermaanden.

De Apenberg is een van de vijf heuvels van Markelo: Markelose Berg, Friezenberg, Herikerberg, Kattenberg en Apenberg. Ze zijn onderdeel van de stuwwal van Rijssen. Deze bestaat uit een mengsel van leem en gletsjerpuin dat in het Pleistoceen door gletsjers naar dit gebied is getransporteerd. Door de stuwende werking van het landijs gedurende het Saalien, de laatste periode waarin het landijs tot in Midden-Nederland kwam, zijn de heuvels ontstaan. De zwerfstenen in dit gebied zijn door de ijsmassa meegebracht uit Scandinavië. Na het terugtrekken van het landijs, zo’n 200.000 jaar gelden, heerste er in het nog nauwelijks met vegetatie begroeide gebied een toendraklimaat waarin grote zandstormen voorkwamen. Hierdoor is alles bedekt met een laag dekzand. Boven op de Apenberg heb je een mooi uitzicht op het buurtschap Elsen bij Markelo.

De Friezenberg is ook onderdeel van de stuwwal van Rijssen. Het is een smeltwaterheuvel, en daarom een aardkundig monument. Deze smeltwaterheuvels waren onregelmatig gevormde heuvels, bestaande uit zand en grind dat zich ophoopt aan het oppervlak van een terugtrekkende gletsjer. De grafheuvel bovenop de Friezenberg en ook de grafheuvels aan de voet zijn prehistorisch. Ze zijn 4500 jaar (of nog langer) geleden opgeworpen door de eerste boeren uit de Nieuwe Steentijd (5300 tot 3200 v.Chr.) en zijn een bewijs van (vaste) bewoning. Natuurreservaat ‘Friezenberg’  is het oudste bezit van de stichting Landschap Overijssel. Het werd in 1935 geschonken door textielbaron G.J. van Heek. Het reservaat is begroeid met heide, vliegendennen, eik en berk.

Een es, ook wel eng of enk is een hoog gelegen akker op de zandgronden. Het Essenlandschap is het oudste agrarische landschap van Nederland. Het stamt uit de vroege Middeleeuwen. Bewoners vestigden zich op de rand van de grote dekzandcomplexen. Hier bouwden ze op de grens tussen hoge dekzandruggen en beekdalen boerderijen. Op de hoge en droge gronden werden akkers aangelegd en de lage natte beekgronden werden gebruikt als weide- en hooiland. Met mest uit de potstal werden de dekzandruggen door de eeuwen heen met een dikke humuslaag verhoogd. Dit zorgde voor een vruchtbare bodem op de nogal schrale dekzandakkers. Men zegt wel eens dat duizend jaar  goed is voor een verhoging van een es tot ongeveer één meter’. Op deze manier ontstonden de hoge essen die vaak werden omgeven door houtwallen, bedoeld om het wild bij de gewassen weg te houden.