Rutger Burgers over deze route: ‘Als je uit de trein stapt in Zaandijk ruik je het al, je bent in de Zaanstreek. Bij zuidwestenwind word je tijdens deze bijzondere Stadse Tocht begeleid door de weeë geur van cacao. En tot en met de molens van de Zaanse Schans word je omringd door een bont gezelschap van toeristen. Wat de meeste toeristen niet weten is dat je het mooiste zicht hebt op de Zaanse molens vanaf het onverharde Schanszichtpad (alleen buiten broedseizoen). Na dit prachtige ommetje Zaanse Schans passeren we de tweede cacaofabriek en dan dient zich het volgende pareltje aan: we wandelen de Haaldersbroekerdwarsstraat heen-en-weer om de kleurrijke Zaanse bouw te bewonderen. Na deze pracht is het tijd voor keuvel en klets op de Braakdijk, op de doorsteek van woonwijk ‘t Kalf en door recreatiegebied Jagersplas. Via het oeverpad van de Nagouw en door de oude Rosmolenbuurt bereik je de Zaan. Bedenk dat de Zaanstreek het oudste industriegebied ter wereld is! De bijna 700 molens uit de 17e eeuw maakten later plaats voor stoomfabrieken van bekende merken als Duyvis en Verkade. Het aardige steigerpad langs de Zaan komt uit bij de nieuwe en de oude sluis aan de Dam. Tot slot volgen we de niet-meer Gedempte Gracht naar het station, met de vernieuwende Zaanse stedenbouw van architect Sjoerd Soeters en zijn bureau PPHP (‘Pleasant Places Happy People’) als finale.’

Je denkt al snel aan hordes toeristen en bussen vol Japanners en Chinezen die als een van de hoogtepunten van Nederland dit gebied op hun programma hebben staan. En inderdaad, en ook al waren we vroeg, het is een lange stoet mensen die in alle talen een voor een de molens bezoeken. Er wordt geposeerd voor de molens en men is onder de indruk. En ja ik ook, als oud-molenaar, vind ik de concentratie molens imposant en de variëteit groot. Maar na even doorlopen keert de rust terug, de toeristen draaien om richting kaasmakerij en klompenwinkel. En wij wandelen door de Klaverpolder die een heel andere blik op de rij molens geeft. Net boven de rietkragen draaien de wieken gestaag rond. Over bruggetjes over watertjes in het natte gebied bereiken we een buurtje met authentieke Zaanse huisjes met die typisch groene kleur. En een woonwijk is de entree tot Jagersveld, een mooi natuurgebied rond de Jagersplas. Weidevogels vliegen rond en over graspaden nader je langzaam de Zaan. Slotstuk is het echt knus en speels aangelegde winkelgebied van Zaanstad. Met daarbij de zeer opmerkelijke bouw van het stadhuis en station, in Zaanse stijl, in het groen, een hele mooie slot van een hele bijzondere en mooie Stadse Tocht.

De Zaanse Schans is een in 1963 opgerichte historische Zaanse buurt met daarheen verplaatste rijksmonumentale houten gebouwen en industriemolens uit de Zaanstreek. In de loop der tijd is het aangevuld met diverse cultuurhistorische musea, ambachtswinkels en horeca. Het is verworden tot een architectonisch reservaat voor Zaanse houtbouw vanwege de architectuurhistorische en landschappelijke waarde. Het is dan ook een beschermd dorpsgezicht met een rijke geschiedenis. De buurt is in 1961 vernoemd naar de schans die Diederik Sonoy, gouverneur in dienst van Willem van Oranje, in 1574 liet bouwen om de Spaanse troepen tegen te houden. Je vindt er onder ander het Zaans Museum en Molenmuseum, museumwinkel Albert Heijn, een kaasmakerij, scheepswerf en klompenmuseum. 

Bij de Zaanse houtbouw worden houten huizen bedoeld, soms met zogenaamde goedjaarseinden, lucht- en theehuizen, maar ook boerderijen en pakhuizen. Zaanse huizen hadden doorgaans maar één verdieping. De rijkere panden zijn vaak voorzien van gesneden ornamenten zoals makelaars, een witgeschilderd ornament in de geveltop. Deze sierlijke ornamenten werden gemaakt door de zeer vaardige houtsnijders uit de Zaanse scheepsbouwindustrie. Met de neergang van deze industrie aan het einde van de 18de eeuw gingen de houtsnijders zich toeleggen op het versieren van gevels. Dit naar voorbeeld van de Amsterdamse grachtenpanden. Omdat hout fijner bewerkt kan worden dan steen zijn de Zaanse gevels sierlijker. Alle houten huizen in de Zaanstreek dateren van ná 1578. In dit jaar werden alle Zaanse dorpen in brand gestoken door de terugtrekkende Spanjaarden. De karakteristieke groene kleur kent vele tinten, er is niet sprake van één Zaanse kleur groen. Rijkere mensen konden zich vroeger meer van het dure pigment, de kleurbepalende grondstof in verf, veroorloven. Dit pigment maakte de groene kleur intenser. Ook heeft men door de eeuwen heen verschillende grondstoffen gebruikt om tot de groene kleur te komen.

De Jagersplas is een meer in de gemeente Zaanstad ten noorden van Knooppunt Zaandam waar de A7 en A8 bij elkaar komen. Het is ontstaan door opspuitingen van zand voor aanleg van de A7 nabij Knooppunt Zaandam en de A8 in de periode van 1962 tot 1968. De afgraving vulde zich met water en een mooi natuur- en recreatiegebied ontstond.

De Zaan is de belangrijkste waterloop in de Zaanstreek, waar het gebied zijn naam aan dankt. Naar de meest aangenomen theorie is de river ontstaan als veenstroom, een natuurlijke afwateringsstroom voor de naastgelegen veengebieden. In de loop van de eeuwen is de Zaan geëvolueerd tot afwateringskanaal en belangrijke scheepvaartweg voor een groot deel van Noord-Holland. De naam van de Zaan is nooit met zekerheid verklaard. Zaan zou een verbastering zijn van zand, een ter plaatse veel gegeten roomgerecht, een oud-Hollands woord met de betekenis vlug, op z’n Engels: soon, of een oud-Friese naam voor een waterverbinding tussen twee meren. De Zaan is één van de belangrijke factoren geweest die de grote bloeiperiode van de Zaanse economie, die zich eind 16e, begin 17e eeuw inzette, mogelijk hebben gemaakt.

Cacaofabriek te Zaandijk, opgericht in 1911, is uitgegroeid tot een van ‘s werelds grootste cacaobonen-verwerkende industrieën. Hoewel cacaofabriek De Zaan een wat moeilijke start kende, draait de fabriek vandaag de dag volop en worden er verschillende chocoladeproducten vervaardigd. De geur van cacao ruik je overal rond het gebouw in Zaanstad.