Trage Tocht Vechten – Wandelen over de Nieuwe Hollandse Waterlinie

Na een weekend Amsterdam tijd over om een mooie korte wandeling te maken bij Fort Vechten en Fort Rijnauwen. De Hollandse Waterlinie ervaar je hier in al zijn glorie. Het was druk door wandelend publiek vanuit Utrecht maar nergens onverantwoord, gezellig zelfs bij de koffie-to-go bij Amelisweerd. Ik weet niet hoe vaak ik hier ben geweest, op het Romeinse Limespad, Utrechtpad, Waterliniepad en lokale wandelingen. Maar het blijft een prachtig gevarieerd gebied dicht bij Utrecht. Jammer van de snelweg die voor wat geluid zorgt maar de historie en mooie plekjes, lange lanen en forten, maken veel goed op deze wandeling. De wandeling is ook gepubliceerd in de gids Lopen langs de Linies van Gegarandeerd Onregelmatig.

Fort bij Vechten is een van de grootste en mooiste forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De strategische ligging op het snijpunt van de Romeinse Limes en de Nieuwe Hollandse Waterlinie maken het fort tot hét icoon van de Waterlinie. Fort Vechten is gebouwd tussen 1867 en 1870. De grote bomvrije kazerne werd in 1880 toegevoegd. Er werd meerdere malen gemobiliseerd maar bij oorlogshandelingen is dit fort nooit betrokken geweest. De laatste militaire functie van het fort was bandenopslag van Defensie. Het fort is in 1996 door Defensie overgedragen aan Staatsbosbeheer. Het fort ligt op enige afstand van de stad naar het oosten en diende om artillerieaanvallen op de stad Utrecht en op achter het fort gelegen verdedigingswerken te voorkomen of te belemmeren. In het fort is het Nationale Waterliniecentrum gebouwd, een uitgebreider informatiecentrum over de Waterlinie, dat bij de opening de naam Waterliniemuseum Fort bij Vechten heeft gekregen.

Fectio was een Romeins fort (Latijn: castellum) in de provincie Neder-Germanië aan de noordgrens van het Romeinse Rijk. Het castellum maakte daarin deel uit van een gordel van legerkampen en verdedigingstorens. Fectio lag destijds dicht bij de plek waar de rivier de Vecht van de Rijn afsplitste. Vandaag de dag liggen de restanten ervan in Vechten direct westelijk van het rond 1869 voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie gebouwde Fort bij Vechten. Onder Fort bij Vechten lagen de resten van het kampdorp dat bij het castellum hoorde. In 2016 werden de contouren van het laatst gebouwde fort weer in het landschap zichtbaar gemaakt in de vorm van een kunstwerk. Daarin zijn teksten, afbeeldingen en voorwerpen uit de Romeinse tijd verwerkt.

Fort bij Rijnauwen is een Nederlands fort bij de buurtschap Rhijnauwen in de gemeente Bunnik. Het maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW). Met een oppervlakte van 32 hectare is dit het grootste fort van de NHW. Het werd gebouwd in 1867-1869 als deel van de vooruitgeschoven linieforten bij Utrecht. Deze vooruitgeschoven linie diende ter afsluiting van de Houtense Vlakte. Dit gebied is wat hoger gelegen dan de omgeving en kon daardoor niet volledig geïnundeerd worden. Het fort lag verder van de stad naar het oosten. Het diende om artillerieaanvallen op verder naar achter gelegen werken en de stad te voorkomen of te verminderen. Bij een succesvolle vijandelijke aanval werden de terugtrekkende Nederlandse troepen in het fort opgenomen. Na een hergroepering was een eventueel Nederlands offensief weer mogelijk. Het naburige Fort Vechten had eenzelfde functie.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) is een belangrijke verdedigingslinie uit de Nederlandse geschiedenis. De waterlinie beschermde een groot deel van Holland en de stad Utrecht. De waterlinie is in gebruik geweest van 1870 tot 1945. De Nieuwe Hollandse Waterlinie diende ter vervanging van de uit eind 17e eeuw daterende (Oude) Hollandse Waterlinie en draagt vanaf 1871 deze nieuwe naam. Een belangrijk verschil tussen de oude en de nieuwe linie is dat de stad Utrecht nu binnen de linie valt. De linie loopt van de Zuiderzee tot de Biesbosch. De linie bestaat voornamelijk uit gebieden die onder water te zetten zijn. Zoals bij elke waterlinie, was het de bedoeling dat over de gehele lengte een geïnundeerd gebied zou ontstaan van ten minste enkele kilometers breed, dat tot een diepte van 30 tot 60 centimeter onder water zou komen te staan. Op plaatsen waar inundatie niet mogelijk was, of op plaatsen waar wegen de linie doorkruisten, bouwde men forten.

Amelisweerd is een landgoed in de gemeente Bunnik, ten oosten van de stad Utrecht. Het landgoed ligt aan de Kromme Rijn tussen Utrecht en Bunnik en grenst aan het landgoed Rhijnauwen. Er lopen verschillende wandelroutes door Amelisweerd. Het ensemble van landhuis, koetshuis en tuin behoort tot de top-100 van rijksmonumenten in Nederland.

Plannen voor aanleg van de snelweg A27 door het landgoed leidden tot jarenlange protesten en gerechtelijke procedures. In oktober 1978 vond een grote demonstratie plaats. Uiteindelijk moest in 1982 de Tweede Kamer erover beslissen. Een krappe meerderheid van 71 Kamerleden stemde voor de aanleg, 69 tegen. Een deel van Amelisweerd werd bezet door actievoerders met een tentenkamp en boomhutten, een tactiek die later werd voortgezet door GroenFront. Het actiekamp werd op 24 september 1982 ontruimd door de politie en 465 bomen werden in rap tempo gekapt en omvergeduwd door bulldozers. Op datzelfde moment diende in de rechtbank nog een kort geding dat de kap moest tegenhouden. In de rechtszaal meldde de gemeenteadvocaat dat de laatste boom inmiddels reeds gekapt was. Het kort geding werd daardoor zinloos.

De Kromme Rijn is een rivier lopende vanaf de Nederrijn bij Wijk bij Duurstede tot de Stadsbuitengracht in Utrecht. Aan het begin van de jaartelling vormde de Kromme Rijn op huidig Nederlands grondgebied een deel van de natuurlijke grens van het Romeinse Rijk. De Kromme Rijn was onderdeel van de Romeinse Limes. De 28 kilometer lange rivier meandert in noordwestelijke richting via Cothen, Werkhoven, Odijk en Bunnik naar Utrecht. De Kromme Rijn is vermoedelijk rond het jaar 1000 v.Chr. ontstaan en was ooit de belangrijkste aftakking van de Rijn naar de Noordzee. Sinds de jaartelling begon de Lek echter een steeds belangrijkere rol te spelen. Het afdammen van de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede in 1122 in opdracht van de Utrechtse bisschop Godebald betekende het einde van deze rivier als afvoer van Rijnwater. Ten tijde van de afdamming was de Kromme Rijn ongeveer 100 meter breed.