Trage Tocht Borkel – Wandelen langs de Dommel en over de Malpie

Bedenker en maker van deze wandeling Rob Wolfs: ‘We maken een mooie langwerpige lus rondom natuurgebied De Malpie tussen Valkenswaard en Borkel. Met als belangrijkste ingrediënten bos, heide en vennen. Borkel is met horeca, bus en parkeerplaats een goed uitgangspunt voor deze tocht. Langs de bosrand en open velden lopen we naar de bossen van de Borkelse Heide, tot ca. 1950 nog echt heideveld en daarna bebost voor de mijnindustrie. Het voormalige productiebos verandert langzamerhand in loofbos. We komen aan de rand van het uitgestrekte open heideveld met stuifzand en vennen. In dit gebied zijn veel libellen en vlinders te zien en met name het gentiaanblauwtje wordt hier gekoesterd. We lopen over de hei langs de randvan het Grote Malpieven en verderop langs het Pastoorsven naar de Venbergse Watermolen, die voor het eerst werd vermeld in 1227 als bezit van een zusterklooster uit Postel. De tweede helft van de wandeling staat meer in het teken van de Dommel en het Dommeldal. Na een mooi pad langs het Molenven en de Malpieberg lopen we weliswaar in bos of aan de heiderand, maar steeds dichtbij de Dommel met uitkijkpunten over het water. Verderop wandelen we richting Borkel door een meer open Dommeldal met ruige graslanden. We kruisen de rivier twee keer en lopen even parallel aan het water. In Borkel passeren we de bijzondere witte molen St. Antonius Abt, een windmolen uit 1865.’

Het Dommelpad, Peerkepad, Grenslandpad, Brabants Vennenpad en het Airbornepad, elk van deze paden doet dit prachtige gebied aan. Het was dus niet de eerste keer maar wel al een tijd geleden. En wat een prachtgebied, langs de Dommel en over natuurgebied de Malpie. De paadjes langs de Dommel zijn zo wonderschoon dat je in feite zonder routebeschrijving en zonder gpx de route kunt wandelen. Want bij elke twijfel? Dan pak je het mooiste paadje, niet moeilijk, geen twijfel, gewoon als wandelaar je gevoel volg . Slingerend door het Dommeldal, soms door bossen maar ook de uitgestrekte Malpie waar een kudde schapen het gras kort houdt. Brabant is hier op zijn mooist, niet voor niets bezongen in het Brabants lied: ‘De bossen, de vennen, de purperen hei, ‘n Dorpje dat past in je hand, De Peel en de Kempen en de Meiereij, M’n heerlijke Brabantse land.’

Borkel en Schaft is een voormalige Kempense gemeente in Noord-Brabant is tegenstelling tot Valkenswaard en Dommelen echt gebleven. Het zijn twee kleine dorpjes richting grens met België, het dorp Borkel had in 2007 575 inwoners, en het dorp Schaft had er toen 166. In 1950 en 1951 werd een tweetal vrijwel identieke Mariakapelletjes gebouwd, één in Borkel en een in Schaft staande langs de Dorpsstraat. Het zijn dankkapelletjes die gebouwd zijn krachtens een tijdens de Tweede Wereldoorlog gedane gelofte. De kapelletjes zijn van baksteen, en ze bevatten een Mariabeeld met kind. Ze worden beide door de buurtbewoners onderhouden. Borkel en Schaft liggen in het Dommeldal, dat naar het noorden toe langs en door De Malpie stroomt, waar we bos, heide en vennen aantreffen en, direct ten noorden van het dorp, ook beemden en moerasbossen.

De Malpie is een natuurgebied dat eigenlijk uit twee gedeelten bestaat: De Malpiebeemden tussen Valkenswaard en Borkel en Schaft bestaande uit hooilanden, moerassen en moerasbosjes. De Malpiebossen en natuurreservaat De Malpie is een aansluitend gebied met veel productiebos. Het meest bekend aan natuurreservaat De Malpie is het uitgestrekte heidegebied met vele grote en kleine vennen. Grote vennen zijn het Molenven, het Wasven, het Pastoorsven, de Vaarvennen en het Groot Malpieven. Sommige vennen, met name het Molenven en het Pastoorsven, zijn vermoedelijk aangelegd of gebruikt als visvijvers. Over de betekenis van de naam Malpie bestaan verschillende theorieën. Een mogelijkheid is dat hij is afgeleid van het Franse ‘mal pays’ (slecht land). Een andere theorie, die waarschijnlijker is, stelt dat het woord is afgeleid van het oud-Nederlandse ‘maal pee’: maal betekent grenspaal en pee betekent zandrug of zandpad. De naam zou dan een plaats aangeven waar paden over een zandrug langs een grenspaal leiden.

Iets ten zuiden van Valkenswaard ligt aan de Dommel de Venbergse watermolen. Deze watermolen werd voor het eerst vermeld in een document uit 1227 van Hertog Hendrik I van Brabant die een derde deel van de molen schonk aan het zusterklooster in Postel. In 1740 werd het tot Postel behorend landgoed publiekelijk verkocht. De Venbergse Hoeve was een van de best renderende boerderijen van de omgeving geworden. Ook de brouwers Jan en Adriaan Snieders, van waaruit de Dommelsche Bierbrouwerij is voortgekomen, zijn in de 18e eeuw eigenaar van de hoeve en molen geweest. Begin jaren 70 van de 20e eeuw dreigde de molen te verzakken. Aangezien er geen subsidie voor restauratie ter beschikking kwam, hebben vader en zoon Jac Rietra de molen gerestaureerd om de situatie zoals die bestond aan het eind van de 19e eeuw zo goed mogelijk te benaderen, dit gebeurde tussen 1973 en 1977. Het molenhuis is tegenwoordig als een café-restaurant ingericht en dient vaak als vertrekpunt voor een wandeling over het nabijgelegen natuurterrein de Malpie. De molen draait in het zomerseizoen regelmatig, gemalen wordt er niet meer.

De Sint Antonius Abt is een windmolen uit 1865 die is vernoemd naar de heilige Antonius, schutspatroon van de voormalige kapel in Borkel. In 1987 werd de molen verkocht aan de gemeente Valkenswaard, die haar liet restaureren. In 1990 was ze weer maalklaar en werd ze weer regelmatig gebruikt en in 1999 kwam de molen bij de Stichting Molen ‘Sint Antonius Abt’. Ook is de molen te bezichtigen. Naast de molen is een heemtuin te vinden, die eveneens door de Stichting wordt beheerd en die traditionele Kempense boerderijkruiden en -groenten bevat. De wieken van de molen zijn uitgevoerd met het systeem Van Bussel, dat wil zeggen dat een stroomlijn rond de roedes zijn gemaakt. De molenmaker Chr. van Bussel uit Weert ontwikkelde dit systeem. Van Bussel maakte gebruik van smallere stroomlijnplaten en de roede werd geheel omgeven met een metalen omkleding, dat min of meer een vleugelprofiel heeft. Aangezien wieken met een Van Busselneus bij windvlagen nogal snel draaiden, plaatste hij later ook remkleppen onderaan in het profiel. Deze kleppen gaan openstaan als de molen te snel gaat draaien waardoor de snelheid weer afnam.

De Dommel is een zogenaamde laaglandbeek met als kenmerkt een breed beekdal en een onregelmatige stroomsnelheid. Dat komt doordat de voeding van de rivier afhankelijk is van regenwater en kwel, via een stelsel van sloten en greppels, beekjes en riviertjes die allemaal in de hoofdstroom uitkomen. De Dommel kent wel 75 van zulke zijriviertjes en -beekjes, zoals de Keersop, Run, Tongelreep, Gender, Kleine Dommel, de Beerze, de Reusel en de Essche Stroom. Bij Borkel en Schaft komt de Dommel Nederland binnen stroomt hier nog voor een deel in oude kronkels door het landschap. Aan de oever van de Dommel vind je hooilanden die vaak onder water lopen bij hoog water. Je ziet hier uitgesleten oeverwanden, bomen met de voeten in het water en weidesmet koeien.