Bergen op Zoom heeft de wandelaar veel te bieden. Zo zijn er de prachtige binnenstad met de Markt en de Markiezenhof, de Zoom die verborgen in de stad ligt, fort de Waterschans, nauwe straatjes, weidse blikken over de Markiezaat en de Binnenschelde en hele mooie parken verdeeld over de staat. En de Trage Stadse Tocht Bergen op Zoom brengt dit allemaal samen. Ik had de neiging om te lang rond de Markt te blijven hangen, zo mooi is de stad. Je vergaapt je aan de weelde aan gebouwen. In de Markiezenhof leek het of ik in een Moors kasteel in Zuid-Spanje stond. Onderweg naar andere plekken in de stad loop je door nauwe straatjes, sfeervol en verborgen van de drukte. En hoe groot is het contrast met het weidse gebied van de Binnenschelde, en toch zo dichtbij de stad. Ik zag vele watervogels en hoorde de tjiftjaf en rietgors. Een prettige tussenstop is er aan het zandstrandje, de inwoners van Bergen op Zoom weten dit plekje te vinden. Op de rand van de Zeelandse klei en het Brabantse zand was het goed toeven op een hele afwisselende en leuke wandeling.

In Bergen op Zoom staat op het Gouvernementsplein de zogeheten ‘Dikke Boom’, een plataan van inmiddels wel zo’n anderhalve eeuw oud. Voor de boom prijkt een bordje met een gedicht:

‘Zwijgen gaat jou net zo makkelijk af als het zwijgen een stomme.
Jij ziet, jij ziet wat wij niet zien maar houdt je van de domme.
Er kuierden tal van geslachten rond
deze stam die slechts naar grond verlangt
en licht en ruimte, en jij, jij weet dat
heel de wereld aan jouw wortels hangt.’

Een gedicht zegt zoveel meer dan wat ook. Als een boom spreken kon, en al die mensen zou beoordelen.

De Brabantse Wal ligt aan de rand van West-Brabant, op de grens met Zeeland en Vlaanderen. Aan de oostkant van deze steilrand liggen hoge zandgronden met bossen, heide, duinen, vennen en kleinschalige akkers en weilanden. Aan de westkant, de laagte, liggen polders met oude dijken, kreken en akkers. Dit zorgt voor mooie natuur. De Brabantse Wal ligt in de gemeenten Woensdrecht, Bergen op Zoom, Steenbergen en een deel van Roosendaal. De wal is aangemerkt als aardkundig waardevol gebied en grote delen ervan zijn beschermd vanwege natuur- en cultuurhistorische waarden. Op de wandeling loop je over deze overgang en merk je de abrupte overgang van het zand naar klei, van binnenstad van Bergen op Zoom naar het natte gebied van Binnenschelde en Markiezaat. Het beslotene van het droge Brabant wordt ingeruild voor het weidse van het natte Zeeland.

We maken een prachtige wandeling vol contrasten door oude binnenstad, langs groene gangen en uitgestrekte watervlaktes. Met herinneringen aan het militair verleden als vestingstad en poort naar de Zuiderwaterlinie, maar ook recenter de Tweede Wereldoorlog. Op de Grote Markt staat het oude stadhuis te pronken, een 17e eeuws monument met ontelbare kleine ruitjes. Het Markiezenhof is een van de mooiste stadspaleizen, gebouwd in de 15e eeuw en tegenwoordig museum. Karakteristiek zijn de trapgevels en verschillende soorten baksteen. Door een langgerekt plantsoen langs het Bolwerk lopen we naar het Ravelijn op den Zoom, het enige volledige overgebeleven verdedigingswerk in de stad, naar ontwerp van Menno van Coehoorn uit de 18e eeuw. De route vervolgt door het Anton van Duinkerkenpark, in 1887 aangelegd op de plek van voormalige vestingwerken. Langs het ingesnoerde riviertje de Zoom, ooit turfvaart, lopen we in een andere wereld, ver weg van stadsgedruis. Bizar is het lange lint van betonblokken dat tanks van de Canadezen moest tegenhouden. We komen verderop bij het Nieuwe Arsenaal nog meer ‘fout erfgoed’ tegen en wandelen door het voormalige havengebied langs fraaie villa’s naar een bijzonder baken in de omgeving. De oude schoorsteen van spiritusfabriek Nedalco was oorspronkelijk 75 meter hoog. Nu even de kaken op elkaar, maar de pas gereconstrueerde Waterschans maakt veel goed. En de komende kilometers loop je in een totaal andere wereld langs moerassige, natte natuur met weidse uitzichten op Zoommeer en Markiezaatsmeer. Het verschil met de wandeling langs de Binnenschelde in de wijk Bergse Plaat is groot, maar beide meren waren ooit onderdeel van de Oosterschelde. In het Reimerswaalpark beklimmen we de 15 meter hoge Nieuwenberg met pergola’s en een fraai panorama. Via het stadspark Kijk in de Pot, vroeger vestingwerk en militair oefenterrein keren we terug naar de binnenstad. Nog even flaneren, maar let vooral ook op de bijzondere synagoge aan de Koevoetstraat.

De Markiezenhof is een laatgotisch stadspaleis in de stad Bergen op Zoom. Het Markiezenhof, of ‘het Hof van Bergen’ zoals het zou gaan heten, moest waardig genoeg zijn om hoge gasten in te ontvangen omdat Bergen op Zoom een steeds belangrijkere handelsstad werd. Het zou een van de mooiste laat-gotische stadspaleizen van West-Europa worden. Het heeft een imposante voorgevel met rode vensterkorven. In het pand vinden tentoonstellingen en evenementen plaats. Het behoort tot de ‘Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg’ uit 1990.

Het is het enige, volledig overgebleven verdedigingswerk van Bergen op Zoom vestingstad, onderdeel van de waterlinie. Er zijn nog ondergrondse gangen, de kazematten. Het verdedigingswerk telt een kruitkelder. Aan de andere kant is de galerij, voor het afvuren van musketvuur. Je kunt na een grondige restauratie nu via de drijvende brug over het water van Bergen op Zoom, het Pielekeswater, naar het ravelijn.

De Zoom is een voormalige turfvaart maar nu alleen van belang voor de waterhuishouding en als ecologische verbindingszone. In de periode 1583-1610 verviel de functie als turfvaart omdat de vervening stil lag door oorlogshandelingen in de omgeving. De Zoom kreeg vervolgens een belangrijke functie in de West-Brabantse waterlinie, voltooid in 1628. Deze verdedigde de omgeving van Bergen op Zoom door inundatie, het onder water zetten van gebieden.

De schans behoorde tot de naar ontwerp en onder leiding van Menno van Coehoorn in 1698-1712 aangelegde vestingwerken. Het ligt aan het westelijk uiteinde van de voormalige Buitenhaven en is een stervormige schans met gracht en omdijking. De waterschans is het oudste vestingwerk van deze stad, gebouwd op initiatief van Prins Willem van Oranje. Die was namelijk sinds 1582 ook Markies van Bergen op Zoom. De functie van de Waterschans was om de haventoegang, de sleutel tot de stad, te verdedigen.

De Binnenschelde is een recreatieplas in Bergen op Zoom waar de mogelijkheid bestaat om te zwemmen, kanoën en windsurfen. De plas ontleent zijn naam aan de Oosterschelde, die vroeger tot aan Bergen op Zoom reikte maar nu door de aanleg van eerst de Markiezaatskade en vervolgens de Oesterdam een eind verder westelijk zijn oostkust vindt.

Het Markiezaatsmeer is een deel van de Oosterschelde dat in 1984 in het kader van de Deltawerken van de zee is afgesloten door een nieuwe dam, de Markiezaatskade. Achter de kade ontstond het Markiezaatsmeer. Sinds de afsluiting door de Markiezaatskade heeft het zich ontwikkeld tot een zoetwater-moerasgebied. Het is na de Waddenzee en het IJsselmeer het grootste wetlandgebied van Nederland. Jaarlijks strijken er honderdduizenden trekvogels neer. Het behoort tot de vijf belangrijkste vogelgebieden van Nederland.

Kijk in de Pot is een stadspark en voormalig militair terrein ten zuidwesten van de binnenstad Bergen op Zoom. De kleigrond hier werd lang geleden gebruikt voor pottenbakkers. In 1606 werd op het terrein een redoute gebouwd, een verhoging. Van hieruit kon men over het terrein uitkijken of er soms een vijand aan kwam. Een soort uitkijktoren dus, en daar komt de naam Kijk in de Pot vandaan. Het stadspark bleef nog tot ver in de twintigste eeuw militair oefenterrein. In 1921 werd het vrijgegeven voor bebouwing en in 1986 plantte de gemeente er een bos. In 1998 werd het ingericht als park.