Trage Tocht De Mortel – Wandelen bij de Wortel van de Mortel

Rob Wolfs heeft mij gevraagd het ontwerp van deze Trage Tocht in ontwikkeling eens te bewandelen en te testen. In het rustige De Mortel start ik de wandeling bij het beeld van de varkenshandelaar, niet vreemd hier midden in een gebied met de hoogste concentratie varkens van Nederland. Via mooie oude landschapselementen wandel je De Mortel uit: langs oude hagen, knotwilgen en een oude laan. Al snel daarna komen de uitlopers van de Stippelberg voorbij. Het bos is in alle tinten bruin gekleurd en langs de weg zie je wroetsporen van everzwijnen. De Wortel van de Mortel reikt hier tot hoog boven de bomen. Vlakbij de Snelle Loop ligt deze radiozendtoren van KPN, de runderen grazen rustig en het water stroomt redelijk snel door het natte jaargetijde. Over deels heide en langs een oude bomenrij die duidelijk vroeger een verbindingsweg moet zijn geweest, bereik je de Esperloop. Het beekje kronkelt fantastisch mooi door het landschap, bijna een meander. Hier en daar is het erg nat en stroomt de beek over, en met bijna natte voeten en een kleine omweg kan ik hier toch nog mijn weg vervolgen. Verderop een open landschap met lange zandwegen met populieren en knotwilgen. Ik zie een dassenburcht, in de verte reeën en boven me buizerds die in gevecht zijn met kraaien. Het landschap verandert weer en je komt in de Grotelsche bossen. De Aarlesche Vijver is helaas nog verboden gebied al zal dit waarschijnlijk in de toekomst veranderen. Na de koffie bij de Grotel wordt het landschap heel open. In de verte de kerk van De Mortel die je pas bereikt na een slingerende landweg en een mooi buurtschap waar je nog de Armenhoeve ziet. De wandeling eindigt na 17 kilometer weer in De Mortel. Een erg mooie wandeling, vol afwisseling, een verscheidenheid aan landschappen en heel veel onverhard. Met overal in de verte de bio-industrie laat deze wandeling nog veel van het onbedorven landschap rond De Mortel zien.

De Mortel is een kerkdorp van de gemeente Gemert-Bakel in de Nederlandse provincie Noord-Brabant. Zoals in veel Brabantse dorpen is in De Mortel de uit 1904 daterende kerk beeldbepalend. Langs de doorgaande weg staat een beeld met de Mortelse varkenshouder, “De Berenleider”. Dit beeld is een van de vele creaties van de Gemertse kunstenaar Toon Grassens. De bebouwde kom wordt aangekondigd met een bord waarop de spreuk ‘De Mortel een (h)echt dorp’. De Mortel wordt omgeven door een agrarisch cultuurlandschap met bossen, akkers en beekdalen.

In 1590 zou in De Mortel een pestkapelletje zijn gebouwd dat voor het eerst genoemd werd in 1636. Het kapelletje was gewijd aan Sint-Antonius Abt, die immers aangeroepen werd bij pestepidemieën. Om hiervoor dankbaarheid te betonen aan God werd besloten een nieuwe kapel te bouwen die echter pas gereed kwam in 1689. Het was een achthoekig gebouwtje met een stenen torentje dat bediend werd door een rector. Aan de trage voortgang is nog het verhaal verbonden dat Antonius hierover ontstemd was en zijn varken liet spoken op de bouwplaats: ‘De spraeck ginck doen onder het volck datter dikwils gesien wiert een wit vercksken metten avondt.’

De Snelle Loop is een beekje in de Nederlandse provincie Noord-Brabant, dat tegenwoordig afwatert van het Defensiekanaal en van daar uit naar het westen stroomt. De Snelle Loop vormt de gemeentegrens tussen de gemeenten Laarbeek en Gemert-Bakel, en meer naar het oosten vormde ze over enige kilometers de grens tussen de voormalige gemeenten Bakel en Milheeze en Gemert. Het rechte karakter van de beek is geen gevolg van de kanalisatie, maar grotendeels origineel. De Snelle Loop is dan ook geen natuurlijke beek, maar een gegraven waterloop. De Snelle Loop was voorheen een dubbele waterloop met daartussen een hoge wal. Het is van oorsprong een landweer aangelegd in de Middeleeuwen rond 1370. De landweer verliep vanaf de Bakelse buurtschap Grotel tot aan de Aa. De wal en de dubbele loop zijn in de 20ste eeuw geheel verdwenen tussen de Beeksedijk en de Aa, maar de wal vanaf Grotel tot aan de Beeksedijk bestaat nog steeds.

De Esperloop is een riviertje in de gemeente Gemert-Bakel dat uit de Snelle Loop ontstaat en er later weer in terug vloeit. De lengte van de Esperloop bedraagt een achttal kilometers. De Esperloop splitst zich ter hoogte van Milheeze af en is, in tegenstelling tot de Snelle Loop, over een groot gedeelte niet gekanaliseerd. Als zodanig is het een van de zeldzame voorbeelden van een min of meer gave ‘heidebeek’. Dit smalle beekje meandert door het Grotelsche Bos om bij de buurtschap Grotel, ten zuiden van De Mortel, weer in de Snelle Loop uit te komen.

Het water van de Esperloop is erg schoon, maar het bevat veel ijzer. Dat komt doordat een belangrijk deel van het water dat dit beekje voedt afkomstig is van de zone langs de Peelrandbreuk. Dat is een diepe geologisch breuklijn, waarlangs diep grondwater opwelt. Zowel plaatselijk aan de oevers van de Esperloop, als onder aan de steile oevers staan beekdalplanten als dotterbloemen en zwarte zegge, die verder in het Grotelse bos (een oud heideveld) niet voorkomen en in de omgeving betrekkelijk zeldzaam zijn.

Het Grotelsche Bos is een bosgebied van ongeveer 200 ha in de gemeente Gemert-Bakel. Het is een gebied dat voornamelijk uit naaldhout bestaat en dat in de jaren 30 van de 20e eeuw is aangeplant. In het zuiden van dit gebied bevindt zich de Aarlesche Vijver, dat een door zandwinning ontstane waterplas is. Een aantal landbouwpercelen in het noordwesten van dit gebied is omstreeks 2005 tot natuurgebied omgevormd en wordt begraasd door Schotse hooglanders. Opvallend is de 175 meter hoge zendtoren van de KPN die zich in het noorden van dit gebied bevindt. Hier broedt soms de slechtvalk.

Wanneer het goed Ten Broek is gesticht is onbekend. De oudste aanwijzing voor het bestaan is van 1332. De Commanderij Gemert van de Duitse Orde was van oudsher eigenaar. In 1421 werd het goed Ten Broek in erfpacht gegeven door landcommandeur Iwan van Cortenbach. In 1434 werd Goyart van Werme de eigenaar. Hij was tevens leenman van het naastliggende goed Ten Boer. In zijn testament van 1454 vermaakte Goyart het goed Ten Broek aan de kerk van Gemert, samen met het goed Ten Boer. Hieraan waren een aantal verplichtingen verbonden, onder meer om aan 13 armen van Gemert op elke vrijdag in de vasten “2 vat witte erwten, 3 haringen en zoveel brood als een normaal mens tijdens een maaltijd eten mag” uit te delen. Daarnaast moet op Goyarts sterfdag aan alle aanwezige armen brood worden uitgedeeld zolang de voorraad strekt (er was 1 mud rogge beschikbaar). Sindsdien heet de hoeve in de volksmond De Armenhoeve of in het Gemerts: D’Ermerhoewf. De spinning (= uitdeling) aan de armen bleef tot in de twintigste eeuw bestaan, totdat de hoeve door de kerk aan particulieren werd verkocht.

Het huidige gebouw is een zogenaamde hoekgevelboerderij. De hoekgevel is ontstaan door het aanbrengen van een aanbouw aan de voorgevel in de lengterichting van het huis. Delen van het gebouw dateren uit de middeleeuwen. Opvallend is de grote hoogte van de zogenaamde Herenkamer. In een balk boven de daar aanwezige schouw is de volgende tekst aangebracht: “Anno 1619 Ansem Jeghers ende Meriken sijn huysvrou”.