Trage Tocht Bedaf – Uden – Wandelen over wijstgronden en Peelrandbreuk

Na contact met Rob Wolfs hadden we het idee geopperd om een mooie wandeling tussen Uden en Vorstenbosch te ontwikkelen. De mogelijk Trage Tocht was al bijzonder door weer samen te wandelen, een hele grote gemeenschappelijke deler. Over de Peelrandbreuk met het wijstverschijnsel verwonderen we ons over de roestbruine kleur, het leek bijna lavagrond. Verder in het Annabosje, knus en intiem, met overal het roestbruine water wat omhoog borrelt en verder de breuk afstroomt. Even accepteren dat we een paar typisch Brabantse mega varkensbedrijven passeren, komen we bij de Leijgraaf waar natuurherstel tot mooie plekjes heeft geleid. Een verrassend pad leidt je richting Bedaf en de Bedafse Bergen. Het zijn de Loonse en Drunense Duinen in het klein waarna een lange onverharde weg richting Meeuwerheide leidt. Nostagie komt naar boven, hier reed ik met mijn vader met de huifkar richting Nistelrode, nu is het natuurgebied en afgesloten. Bij de Meeuwel, een visvijver vlakbij het voormalige zwembad, nemen we een broodje. Jongelui zijn teleurgesteld dat ze weer geen vis gevangen hebben, ze blijven vrolijk, volgende keer beter. Over onverharde zandpaden die ik zelfs als kenner van het gebied niet had ontdekt wandelen we richting de Rakt waarna het toetje op het einde van de wandeling volgt: de Bedafse Bergen. Over de nummer 1 van de verkiezing van mooiste onverharde weg van Uden, het oude karrenspoor naar Den Bosch, lopen we richting de Pier en genieten met een lekker drankje na van deze prachtige wandeling.

Op de hooggelegen Peelhorst, aan de rand van de Peelrandbreuk, vind je in de omgeving van Uden een aantal erg natte gebieden: de wijstgronden. Hoog en nat, een opvallende combinatie. Wijst is een bijzonder fenomeen dat alleen onder zeer specifieke omstandigheden voorkomt.

De Peelrandbreuk markeert de overgang tussen de Peelhorst en de lager gelegen Centrale Slenk. Grondwater stroomt van hoog naar laag. Op het breukvlak echter wordt de doorstroming bemoeilijkt door lagen die geen water doorlaten (ook wel ondoorlatende lagen genoemd) waardoor het ter plekke opstijgt en als kwel aan de oppervlakte verschijnt. Anders dan je zou verwachten zijn de hoge gronden dus nat en blijven de lager gelegen gronden droog. Deze bijzondere vorm van kwel noemen we wijst. Wijstgronden zijn zeldzaam en komen elders in Europa haast niet voor. Breuken in een ondergrond die is opgebouwd uit lagen klei, zand en grind -zoals het grootste deel van Nederland- zijn namelijk zelden in het landschap terug te vinden. Hoogteverschillen in het landschap verdwijnen op den duur ten gevolge van erosie. Het wijstgebied tussen Uden en Vorstenbosch is in 2004 dan ook door de provincie Noord-Brabant uitgeroepen tot aardkundig monument.

De naam stamt uit de tijd dat de kerk eigenaar was van dit gebied vlakbij de Peelrandbreuk. De opbrengsten hiervan kwamen ten goede aan het Sint Anna-altaar, de zogenaamde Beneficie van Sint Anna. Hier is de grondwaterstand hoog en dat is goed te zien aan de soort bomen die hier staan. Elzen, populieren en berken groeien goed op de plek waar kwelwater door de aanwezigheid van de Peelrandbreuk en een ondoordringbare laag aan de oppervlakte omhoog komt. Het kleurt roodbruin door de aanwezigheid van ijzer en mangaan in de bodem.

Over het gebied is een knuppelbrug aangelegd, de eerste wandelbrug over een wijstgrondengebied. In december 2018 is de knuppelbrug van 100 meter geopend. Door deze brug werd het mogelijk om twee ommetjes te maken bij het Sint Annabosje. Meer mensen kunnen hierdoor genieten van de wijstgronden en (in het juiste seizoen) van de bloemenpracht.

De Leijgraaf of Leigraaf is een beek in het oosten van Noord-Brabant. De Leijgraaf is geen natuurlijke beek, maar was in oorsprong een vochtige laagte. Oude benamingen voor die laagte waren onder andere ‘de Meer’ of ‘De Jeucke’. Na uitgraving werd de algemene benaming Leijgraaf, letterlijk ‘geleide gegraven loop’. De Leijgraaf begint bij Boekel, waar het gemaal Veluwe water vanuit de Aa in de watergang pompt. De beek stroomt door de gemeenten Boekel, Meierijstad, Uden, Bernheze en Sint-Michielsgestel. Na een afstand van ongeveer 20 km en een verval van 7,70 meter komt de inmiddels 10 meter brede Leijgraaf in Berlicum in de Aa. Voor de kanalisatie viel de Leijgraaf vaak droog in de zomer. In de jaren 50 en 60 van de 20e eeuw is de Leijgraaf gekanaliseerd en zijn er stuwen aangelegd om het waterpeil te kunnen reguleren. Hierdoor is de Leijgraaf een beekje met lange rechte delen geworden. Door natuurherstelwerkzaamheden zijn door het Waterschap Aa en Maas werkzaamheden de oevers natuurlijker gemaakt en zijn vistrappen aangelegd.

Bedaf is een buurtschap die zich bevindt tussen Vorstenbosch en Uden. Oorspronkelijk heette Bedaf ‘Zandberg’, maar het is Bedaf (verbastering van Bid-af) gaan heten toen het een bedevaartplaats werd. In 1648 is hier een grenskerk gebouwd voor de inwoners van Vorstenbosch, die gewijd was aan Sint-Antonius. Dit was mogelijk omdat Bedaf tot Uden behoorde, dat deel uitmaakte van het Land van Ravenstein. In tegenstelling tot de Meierij van ‘s-Hertogenbosch heerste hier godsdienstvrijheid. De kerk lag vrijwel op de grens met Vorstenbosch. De relieken van de heilige Cunera werden in 1648 overgebracht van de kapel van Kaathoven naar de grenskerk van Bedaf. Toen werd Bedaf ook een bedevaartsoord. In 1784 werden de relieken verdeeld tussen Heeswijk en Berlicum en verdwenen de bedevaarten naar Bedaf.

Tegenwoordig is Bedaf vooral bekend vanwege de Bedafse Bergen, een natuurgebied dat deel uitmaakt van een stuifzandrug. De Bedafse Bergen, een steile en langgerekte stuifzandwal die ten opzichte van het omliggende maaiveld, 18 meter hoog ligt, de hoogste stuifzandwal van Noord-Brabant. De Bedafse Bergen hebben er niet altijd zo uitgezien. Zo’n 4000-5000 jaar geleden was Brabant bedekt met een laag zand waarop vooral eikenberkenbos groeide. Rond 1100 vestigden zich in dit gebied boeren en zij lieten in de bossen hun vee grazen. Door de toenemende begrazing verdween het bos en het landschap veranderde in uitgestrekte heidevelden met stuifzand. Dit stuifzand ontstond doordat de boeren de heide dichtbij hun hoeve te vaak plagden; deze plaggen werden in de potstal met de mest vermengd. Om het stuiven van het zand tegen te gaan werden aan de rand van de akkers en buurtschappen, houtwallen aangelegd. Omdat de houtwallen met zand werden overstoven kwamen ze hoger te liggen. Op de droge en onvruchtbare flanken van de Bedafse Bergen werden grove dennen aangeplant. Het hout van deze bomen werd gebruikt als stuthout in de Limburgse mijnen. Het stuifzand werd bij de Bedafse Bergen met succes vastgelegd.

Rakt is een buurtschap in de gemeente Uden. Rakt betekent langgerekte strook of rand. Dit komt overeen met de wijze van bebouwing van dit buurtschap: een langgerekt randgebied op de grens tussen Uden en Nistelrode. Het was in het verleden eveneens de grens tussen het Land van Ravenstein en de Meijerij. Een gedeelte werd vroeger het Heike genoemd omdat het grotendeels uit heidegebied bestond. In het buurtschap heerst een grote mate van verbondenheid tussen de bewoners, het verenigingsleven is heel actief en de voetbalclub heeft de slogan: Makt dé ge’m rakt.